Ακολουθώντας για μια ώρα τα ίχνη του Μπερνίνι και του Μπορομίνι (1)

ΜΕΡΟΣ Α’

«Εδώ γεννήθηκε και πέθανε ο Τζιαν Λορέντσο Μπερνίνι. Κυρίαρχος της τέχνης, στον οποίο υποκλίθηκαν σεβάσμια πάπες, πρίγκιπες, λαοί»

Η Αντιμεταρρύθμιση ήταν ένα κίνημα της Καθολικής Εκκλησίας που χρονικά θα κρατήσει από το Συμβούλιο του Τρέντο (1563) μέχρι και όλο τον 17° αιώνα. Ήταν μια αντίδραση στην Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και χαρακτηρίζονταν από μια νέα εσωτερική αναδιοργάνωση και έναν έντονο ακτιβισμό και αδιαλλαξία. Σκοπός της ήταν να αναχαιτίσει την διάδοση του προτεσταντισμού, να ανακαταλάβει τα ευρωπαϊκά εδάφη που είχαν ξεφύγει από το έλεγχο του Καθολικισμού και να ισχυροποιήσει την ηγεμονία του στην χώρες που είχαν παραμείνει καθολικές. Κατά την διάρκειά της χρησιμοποιήθηκε ευρέως το όργανο της Ιεράς Εξέτασης, με γνωστότερο θύμα της τον Γαλιλαίο.

Η ηγεσία της καθολικής εκκλησίας γνώριζε βέβαια πως δεν επαρκούσαν η αδιαλλαξία και η αυστηρότητα για να στρέψουν τον κόσμο στους κόλπους της. Χρειάζονταν και κάποιο ερέθισμα. Το ερέθισμα που χρησιμοποιήθηκε δεν ήταν άλλο από το μπαρόκ, τέχνη που είχε σαν αποστολή να καταστήσει πιο ελκυστική την Εκκλησία και τις δραστηριότητές της. Μέχρι τότε οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές εμφανίζονταν άδειες και αυστηρές – εσωτερικά και εξωτερικά – και η έλξη που εξασκούσε στους πιστούς συνοψίζονταν στο πάθος και στην δύναμη του κηρύγματος από τον άμβωνα. Αντίθετα, στους ναούς της Αντιμεταρρύθμισης διαγράφεται ένας πολλαπλασιασμός των σημείων έλξης των πιστών, από ένα σύνολο αρχιτεκτονικών στοιχείων, συμβόλων και αντικειμένων που γεμίζουν εντελώς τον χώρο, με σκοπό να λατρευτούν και να θαυμαστούν.

Το μπαρόκ είχε σαν αποστολή να προκαλέσει την περιέργεια, την κατάπληξη και τον θαυμασμό των πιστών, αλλά και να αποσπάσει την προσοχή και το ενδιαφέρον τους από τις συζητήσεις γύρω από την πίστη και την λογοκρισία, στρέφοντάς τους σε άλλα θέματα. Η χρήση της τέχνης του μπαρόκ στις εκκλησίες μετέδιδε ένα ισχυρό μήνυμα θριάμβου της Καθολικής Εκκλησίας και επανέφερε την πίστη προς τον Θεό.
Στοιχεία του μπαρόκ είναι η χρήση των καμπύλων γραμμών, οι αντιθέσεις του φωτός και της σκιάς, η προσεκτική ογκομετρική απόδοση, η προοπτική, η υπερβολική χρήση διακοσμητικών στοιχείων, η χρήση τεχνικών οπτικής απάτης, οι μεγάλης κλίμακας διακοσμητικές αναπαραστάσεις, η έντονη σύνδεση της αρχιτεκτονικής με τη ζωγραφική. Κυριολεκτικά, απευθύνονταν στο συναίσθημα.

Το μπαρόκ γεννήθηκε στην Ρώμη και μέγιστοι εκφραστές του θεωρούνται ο Τζιαν Λορέντσο Μπερνίνι και ο Φραντσέσκο Μπορομίνι.

Ο θαυμασμός που νιώθουμε σήμερα για την μπαρόκ Ρώμη, οφείλεται κυρίως σε αυτούς τους δύο. Ήταν προσωπικότητες εντελώς διαφορετικές ο ένας από τον άλλο. Ο Μπερνίνι ήταν πρωταρχικά γλύπτης αλλά και ζωγράφος και αρχιτέκτονας. Ο Μπορομίνι μόνο αρχιτέκτονας. Εξωστρεφής με ζωηρή προσωπικότητα ο Μπερνίνι, είχε την ικανότητα να έχει πάντα καλές σχέσεις με τους πελάτες του και να είναι ιδιαίτερα αγαπητός στους πάπες και στην αριστοκρατία. Ο Μπορομίνι αντίθετα, παρά την βαθιά πρωτοτυπία και την ένταση των έργων του, δεν θα γίνει εντελώς κατανοητός και δεν θα εκτιμηθεί πλήρως από τους σύγχρονούς του. Θα συνθλιφτεί από την επαγγελματική επιτυχία του Μπερνίνι και Θα αναγκαστεί να παλέψει για να επιδείξει τα προσόντα του. Η καριέρα του σημαδεύτηκε από την πικρία και την απογοήτευση, λόγω της αδυναμίας να εφαρμόσει τα σχέδια του και τα καλλιτεχνικά του οράματα, αλλά και επίσης από τον δύσκολο χαρακτήρα του που του προκάλεσε προβλήματα με τους πελάτες του. Η ταραγμένη ζωή του τελείωσε τραγικά με την αυτοκτονία.

 Εργάστηκαν μαζί στην βασιλική του Αγίου Πέτρου και στο παλάτσο Μπαρμπερίνι, αλλά σύντομα ο επαγγελματικός ανταγωνισμός, η ποικιλομορφία των χαρακτήρων τους αλλά και η διαφορετική καλλιτεχνική αντίληψη, θα οδηγήσει σε βίαιη ρήξη μεταξύ τους και θα τους μετατρέψει σε αντίπαλους.

* *

Σε αυτό το θέμα θα ακολουθήσουμε τα ίχνη τους, σε έναν περίπατο μιας ώρας (ή λίγο παραπάνω, αν απολέσουμε την αντίληψη του χρόνου στο εσωτερικό κάποιου ναού).

Διαδρομή, σταθμοί και λοιπά αξιοθέατα

Η διαδρομή έχει μήκος περίπου 2 χιλιομέτρων και είναι σχετικά άνετη. Οι σταθμοί είναι οι εξής:

1. Σάντα Μαρία ντέλα Βιτόρια
2. Κρήνη των Μελισσών
3. Κρήνη του Τρίτωνα
4. Παλάτσο Μπαρμπερίνι
5. Σαν Κάρλο άλε Κουάτρο Φοντάνε
6. Σαντ’ Αντρέα αλ Κουϊρινάλε
9. Σαντ΄Αντρέα ντέλε Φράτε

Θα περάσουμε μπροστά από το Προεδρικό Μέγαρο (7) και από την Φοντάνα ντι Τρέβι (8). Λίγα βήματα πιο πέρα από τον τελευταίο σταθμό βρίσκεται η Πιάτσα ντι Σπάνια. Θα περιγράψουμε κάπως σύντομα τον κάθε σταθμό, ώστε η διήγηση να μην γίνει κουραστική για τον αναγνώστη. Επειδή οι ναοί δεν είναι πάντα ανοιχτοί (κάτι τέτοιο συμβαίνει μόνο στις βασιλικές), η ιδανική στιγμή για την έναρξη του περιπάτου είναι μια Κυριακή απόγευμα γύρω στις 16,30-17,00 – ωράριο και ημέρα που οι ναοί είναι σίγουρα όλοι προσβάσιμοι για το κοινό και ο ήλιος δεν ενοχλεί.

* *

Σάντα Μαρία ντέλα Βιτόρια

Σάντα Μαρία ντέλα Βιτόρια (Santa Maria della Vittoria). Μπαίνοντας, μόλις αντικρύσουμε το εσωτερικό του ναού, θα μας έλθουν στο νου λέξεις όπως θρίαμβος, δοξασία, δέος. Πλουσιότατα διακοσμημένος με δεκάδες ζωγραφιστούς αγγέλους να κοσμούν την οροφή, σμίγουν με άλλους, μαρμάρινους, που στέκονται ψηλά, στα πλάγια του κλίτους. Πρόκειται για ένα από τα χαρακτηριστικά του μπαρόκ, την σύνδεση της ζωγραφικής με την γλυπτική. Ωστόσο, το αριστούργημα που φιλοξενεί ο ναός βρίσκεται προς το εσωτερικό, στο παρεκκλήσι Κορνάρο, δίπλα στην Αγία Τράπεζα. Εδώ ο Μπερνίνι θα τοποθετήσει την Έκσταση της Αγίας Θηρεσίας της Αβίλα, ένα από τα πιο όμορφα αριστουργήματα του. Για το γλυπτό και την εκκλησία έχουμε αναφερθεί εκτενώς σε προηγούμενο κεφάλαιο. Στο εσωτερικό του ναού, πάνω από την είσοδο, μπορούμε να θαυμάσουμε ένα υπέροχο εκκλησιαστικό όργανο, πλούσια διακοσμημένο.

πιάτσα Μπαρμπερίνι

Φεύγοντας από τον ναό θα ακολουθήσουμε την κατηφορική via Barberini, που θα μας οδηγήσει στην ομώνυμη πλατεία. Πήρε το όνομα από την ισχυρή οικογένεια Μπαρμπερίνι, οικογένεια παπών που θα συνδεθεί και με τους δύο αρχιτέκτονες, προστατεύοντάς τους και λαμβάνοντας σαν αντάλλαγμα την διαιώνιση του ονόματος της οικογένειας, με την παρουσία των μελισσών, σύμβολο των Μπαρμπερίνι, πάνω στα έργα τους. Ειδικά κατά την διάρκεια του ποντιφικάτου του πάπα Ουρβανού Η’, κατά κόσμο Μαφέο Μπαρμπερίνι, στην Ρώμη θα δημιουργηθούν τα αριστοτεχνήματα μπαρόκ που θαυμάζουμε σήμερα. Φυσικά το ποντιφικάτο του συνδέεται και με μελανά σημεία, όπως η δίκη του Γαλιλαίου και η καταστροφή των αρχαίων ρωμαϊκών μνημείων, που χρησιμοποιήθηκαν κυριολεκτικά σαν λατομεία πρώτων υλών. Εξ ου και το γνωστό Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini, «ό,τι δεν έκαναν οι βάρβαροι το έκαναν οι Μπαρμπερίνι», το οποίο αναρτήθηκε στο ομιλούν άγαλμα του Πασκουίνο, έκφραση της λαϊκής σάτιρας.

Η πλατεία, γεμάτη βουή και κυκλοφοριακή κίνηση, έχει να επιδείξει στο κέντρο της την Κρήνη του Τρίτωνα | Fontana del Tritone, έργο του Μπερνίνι (1643). Αντίθετα από άλλα μνημεία, η βάση του (4 δελφίνια) είναι αρκετά λεπτή και το έργο αναπτύσσεται προς την κορυφή, όπου οι τέσσερεις ουρές των δελφινιών στηρίζουν ένα γιγαντιαίο κοχύλι, στο εσωτερικό του οποίου στέκει γονατιστός ο Τρίτων. Με το κεφάλι γερμένο προς τα πίσω φυσάει μέσα σε ένα κοχύλι, από όπου ξεπηδάει ένας πίδακας νερού. Λέγεται πως σε παλαιότερες εποχές ο πίδακας ήταν ψηλότερος και πως ακούγονταν και ένας χαρακτηριστικός ήχος. Πάνω στο σύμπλεγμα υπάρχουν σκαλισμένα τα κλειδιά του Αγίου Πέτρου, μια παπική τιάρα και οι γνωστές μέλισσες.

Εκείνη την εποχή, δίπλα στα σημαντικά μνημεία και κρήνες, συνηθίζονταν να κατασκευάζεται και μια άλλη κρήνη, μικρότερη, για την εξυπηρέτηση και το πότισμα των ζώων. Έτσι δίπλα στην Κρήνη του Τρίτωνα ο Μπερνίνι θα κατασκεύασει την Κρήνη των Μελισσών | Fontana delle Api (1644), εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στους Μπαρμπερίνι, η οποία αργότερα μεταφέρθηκε στην άκρη της πλατείας, στην συμβολή με την via Veneto.

Πρόκειται για ένα ανοιχτό κοχύλι. Το κάτω μέρος συγκεντρώνει το νερό σε μια χαμηλή λεκάνη, ενώ το πάνω μέρος φιλοξενεί μια επιγραφή αφιερωμένη στον Ουρβανό Η’. Το κοχύλι στολίζεται από τρεις μέλισσες, από τις οποίες ξεπηδούν αντίστοιχοι πίδακες νερού, αρκετά αδύναμοι. Ήταν ένα τέχνασμα του Μπερνίνι γιατί η περιοχή δεν διέθετε μεγάλες ποσότητες νερού και η πίεση δεν ήταν αρκετή για ένα μοναδικό πίδακα. Και εδώ η λαϊκή σάτιρα θα καυτηριάσει τους «ισχυρούς». Θα την ονομάσει κρήνη των μυγών, ειρωνεύοντας την δίψα των Μπαρμπερίνι για εξουσία, τονίζοντας πως η ποσότητα του νερού που «επέστρεφαν» οι μέλισσες ήταν πολύ μικρότερη από αυτή που «ρουφούσαν» από την Κρήνη του Τρίτωνα. Τέλος, η κτητορική επιγραφή στο πάνω μέρος του κοχυλιού έκανε αναφορά στα 22 έτη του παντιφικάτου του πάπα, όταν στην πραγματικότητα τα χρόνια ήταν μόλις 21. Για να διορθώσει το λάθος και σε μια προσπάθεια να κατευνάσει την λαϊκή ειρωνεία, ο καρδινάλιος Φραντσέσκο Μπαρμπερίνι, ανιψιός του Πάπα, διέταξε να σβηστεί το τελευταίο “Ι” από το “ΧΧΙΙ”, αλλά εισέπραξε ένα χειρότερο αποτέλεσμα: Άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες πως ο ίδιος ο ανιψιός του πάπα εύχονταν να μην φτάσει ο πάπας στο 22º έτος του ποντιφικάτου, πράγμα που όντως συνέβη, Ο Ουρβανός Η’ θα πεθάνει 8 ημέρες πριν την 22η επέτειο!

Αφήνοντας πίσω μας την πλατεία θα ακολουθήσουμε το ανηφορικό δρομάκι, via delle Quattro Fontane, που θα μας οδηγήσει στο γνωστό σταυροδρόμι. Πριν φτάσουμε όμως εκεί, στα αριστερά μας θα συναντήσουμε το παλάτσο Μπαρμπερίνι, άλλοτε μέγαρο και κατοικία της οικογένειας Μπαρμπερίνι.

Σήμερα είναι έδρα της Εθνικής Πινακοθήκης Παλαιάς Τέχνης και του Ιταλικού Ινστιτούτου Νομισματικής. Πρόκειται για ένα μέγαρο κατασκευασμένο σε ρυθμό πρώιμου μπαρόκ, ίσως το μοναδικό στο οποίο εργάστηκαν τρεις προσωπικότητες όπως ο Μαντέρνο, ο Μπερνίνι και ο Μπορομίνι. Ο Μπορομίνι, μετά τον θάνατο του Μαντέρνο, υπεύθυνου των εργασιών, ήλπιζε πως θα πάρει την θέση του αλλά οι ελπίδες του δεν θα δικαιωθούν, σύντομα νέος υπεύθυνος των εργασιών θα ονομαστεί ο Μπερνίνι. Εδώ μάλλον θα μπουν οι βάσεις της προστριβής μεταξύ των δύο. Το τελικό σχέδιο του μεγάρου οφείλεται στον Μπερνίνι, ο οποίος είναι και δημιουργός της πρόσοψης, του Οβάλ Σαλονιού και άλλων έργων. Αντίθετα, έργο του Μπορομίνι είναι η θαυμάσια ελικοειδής σκάλα που οδηγεί στον τρίτο όροφο.[dt_gap height=”50″ /]

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ