Θέρμες του Καρακάλλα

“Et quamdiu ad aquas fuit, numquam est mortuus” (Και όσο έκανε λουτρά, παρέμεινε ζωντανός)

Μάρκος Τύλλιος Κικέρων, «O τέλειος ρήτορας», βιβλίο II, 274 

Thermae στην αρχαία Ρώμη ονομάζονταν τα μεγάλα δημόσια αυτοκρατορικά λουτρά (Θέρμαι) που εξυπηρετούσαν τις καθημερινές ανάγκες χιλιάδων πολιτών.
Οι Ρωμαίοι είχαν επηρεαστεί από την Ελλάδα και είχαν γνωρίσει το ελληνικό δημόσιο λουτρό, το βαλάνειο και το ελληνικό γυμνάσιο, όπως είχαν γνωρίσει και τα ατμόλουτρα της Αιγύπτου.
Κατά την ρεπουμπλικανική εποχή το φαινόμενο των λουτρών, του καθημερινού μπάνιου και της φροντίδας του σώματος, δεν είχαν επικρατήσει ακόμη σαν συνήθεια και τρόπος ζωής, πράγμα που θα συμβεί κατά την εποχή της αυτοκρατορίας. Είναι τότε που το φαινόμενο θα επηρεάσει μαζικά όλα τα κοινωνικά στρώματα, από τον αυτοκράτορα έως τον τελευταίο πολίτη.

Λουτρά υπήρχαν παντού, ιδιωτικά για την ελίτ και τους πατρικίους, δημόσια αυτοκρατορικά για τον λαό. Στα λουτρά οι ρωμαίοι ασχολούνταν με την φροντίδα του σώματος και του πνεύματος, αρχίζοντας από το γυμναστήριο και τελειώνοντας στην βιβλιοθήκη. Ο όρος «δημόσιο» δεν ταυτίζεται με την σημερινή ιδέα του δημόσιου έργου, όπου συχνά βασιλεύει η κακοτεχνία, η δωροδοκία ή οι ελαττωματικές κατασκευές· αντίθετα το δημόσιο έργο ήταν ο καθρέφτης της αυτοκρατορίας και αντανακλούσε το κύρος του αυτοκράτορα. Ήταν συνεπώς κατασκευές στολισμένες πλουσιότατα, όπου εργάζονταν οι καλύτεροι αρχιτέκτονες και όλα λειτουργούσαν με τάξη και ακρίβεια. Για την είσοδο οι πολίτες πλήρωναν ένα αμελητέο συμβολικό ποσό.

Οι μεγάλες αυτοκρατορικές θέρμες θα γεννηθούν επί Νέρωνα και γύρω στον 4° αιώνα μ.Χ. θα υπάρχουν ήδη στην Ρώμη 170 μεγάλες εγκαταστάσεις και 900 μικρότερες.
Ο Κωνσταντίνος θα μεταδώσει τον θεσμό των δημοσίων λουτρών στην Ανατολή και η Βυζαντινή αυτοκρατορία με την σειρά της θα μεταδώσει την πρακτική στον μουσουλμανικό κόσμο, μέχρι να φτάσουμε στα τούρκικα λουτρά.

Τα ρωμαϊκά λουτρά άνοιγαν για το κοινό κατά τις πρώτες μεταμεσημβρινές ώρες. Ήταν προσανατολισμένα έτσι ώστε να πέφτει επάνω τους ο απογευματινός ήλιος και να ζεσταίνει το περιβάλλον. Το πρωί εκτελούνταν οι απαραίτητες δραστηριότητες προετοιμασίας και συντήρησης, η καύση των ξύλων, το ζέσταμα του νερού και των χώρων. Απαραίτητη προϋπόθεση φυσικά ήταν να υπάρχει υδαταγωγός που θα παρείχε τις αναγκαίες ποσότητες νερού. Το νερό αποθηκεύονταν σε τεράστιες δεξαμενές και από εκεί, με ένα σύστημα πήλινων αγωγών, ώστε να αντέχουν την υψηλή θερμοκρασία, διακλαδίζονταν για τις ανάγκες των λουτρών και στην συνέχεια διοχετεύονταν στο αποχετευτικό δίκτυο. Το νερό θερμαίνονταν με την καύση ξύλων σε φούρνους και με ένα σύστημα πήλινων αγωγών, υπόγειων χώρων όπου κυκλοφορούσαν τα θερμά αέρια (υπόκαυστα) και κούφιων τοίχων, εξασφάλιζαν την αναγκαία θέρμανση.

Ο τόπος ανέγερσης των Θερμών του Καρακάλλα δεν είναι τυχαίος: Βρίσκονταν δίπλα ακριβώς στην Αππία οδό και εξυπηρετούσαν την γύρω πυκνοκατοικημένη περιοχή. Η Αππία Οδός, αρχικά στρατιωτικός δρόμος και στην συνέχεια οδός επικοινωνίας με όλη την Μεσόγειο, ήταν ο σημαντικότερος δρόμος της Ρώμης, γι’αυτόν τον λόγο ονομάζονταν και Regina Viarum. Οδηγούσε στο Μπρίντιζι, λιμάνι αφετηρίας και άφιξης από και προς τα κέντρα του πολιτισμού και του εμπορίου, την Ελλάδα, την Μικρά Ασία, την Αφρική. Η κατασκευή των λουτρών πάνω στην Αππία, συνάμα με τον διπλασιασμό της οδού μπροστά από τις πύλες της Ρώμης, είχε σαν σκοπό να προβληθούν σαν επισκεπτήρια κάρτα του μεγαλείου της Ρώμης και να εντυπωσιάσουν τον επισκέπτη. Για αυτόν τον λόγο στις θέρμες θα εφαρμοστούν οι τελευταίες λέξεις της τεχνολογίας και της αρχιτεκτονικής, το εσωτερικό θα καλυφθεί εξ ολοκλήρου από μάρμαρο και θα στολιστεί με επιβλητικά αγάλματα και πλούσια ψηφιδωτά.
Οι θέρμες είχαν ύψος 30 μέτρα και αποτελούνταν από 4 ορόφους, 2 πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και δύο υπόγειους. Η κοινή είσοδος στα λουτρά χώριζε τα τελευταία σε δύο συμμετρικούς χώρους που διέθεταν τον ίδιο εξοπλισμό, ώστε να μοιράζονται οι επισκέπτες και να μην δημιουργείται συνωστισμός. Μόνο η μεγάλη κεντρική πισίνα και το calidorium ήταν κοινοί χώροι και στα δύο τμήματα. Οι θολωτές οροφές ήταν επιβλητικές, ειδικά αυτή του calidarium ήταν η δεύτερη στην Ρώμη μετά από εκείνη του Πάνθεον (η θολωτή οροφή του οποίου είναι πλατύτερη από αυτή του Αγίου Πέτρου). Διέθεταν επίσης και μια μεγάλη πισίνα (natatio), πράγμα σπάνιο για μια εποχή όπου το κολύμπι δεν ήταν αρκετά δημοφιλές. Τα λουτρά ήταν οριοθετημένα από έναν περίβολο και διάθεταν ένα μεγάλο κήπο. Τέλος, ας σημειώσουμε πως στο εσωτερικό λειτουργούσε και ιατρική υπηρεσία, λόγω των περιπτώσεων εμφράγματος που παρουσιάζονταν, λόγω της εναλλαγής λουτρών ζεστού και κρύου νερού, που τόσο άρεσε στους Ρωμαίους.

Οι αριθμοί που αφορούν τις Θέρμες του Καρακάλλα είναι αρκετά εντυπωσιακοί:

• Για την κατασκευή τους εργάστηκαν 9.000 εργάτες, κάθε μέρα, για πέντε χρόνια.
• Το εσωτερικό υδραυλικό δίκτυο είχε μήκος 3.500 μέτρα
• Διέθετε 50 φούρνους για την καύση των ξύλων
• Η πισίνα είχε διαστάσεις 50Χ22 μέτρα
• Το νερό αποθηκεύονταν σε 18 τεράστιες δεξαμενές
• Υπήρχαν 252 κολώνες ύψους 18 μέτρων
• Εξυπηρετούσαν 1600 άτομα ανά βάρδια, συνολικά 10.000 άτομα την ημέρα
• Απαιτούσαν 10 τόνους ξυλείας την ημέρα για το ζέσταμα του νερού και των χώρων
• Στα υπόγεια μπορούσαν να αποθηκευτούν 2.000 τόνοι ξυλεία, για τις απαιτήσεις 6 μηνών

Οι θέρμες έπαψαν να λειτουργούν με την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ήδη είχε πάψει να λειτουργεί η Cura Aquarum, η υπηρεσία συντήρησης των υδαταγωγών, λόγω οικονομικών δυσκολιών, ενώ το τελειωτικό κτύπημα επήλθε με την λεηλασία του Αλάριχου και από την καταστροφή των υδραγωγείων το 537 από τους Γότθους. Σίγουρα και ο χριστιανισμός συνέβαλε στην κατάργηση του θεσμού, αρχικά με την απαγόρευση της εισόδου κατά τις θρησκευτικές γιορτές και τις Κυριακές και αργότερα, δαιμονοποιώντας  το γυμνό και την συνύπαρξη των δύο φύλων σε κοινούς χώρους.

Στους αιώνες που ακολούθησαν η περιοχή πέρασε περιόδους παραμέλησης και μερικής χρησιμοποίησης. Έγινε νεκροταφείο, αργότερα κατοικήθηκε, ακόμη αργότερα μεταβλήθηκε σε γεωργική έκταση, κυρίως αμπελώνες. Παρέμεινε όμως πάντα ενεργή η εκμετάλλευση των ερειπίων, σαν αστικό λατομείο, με την επαναχρησιμοποίηση πολίτιμων υλικών, όπως συνέβη το δωδέκατο αιώνα για την ανοικοδόμηση της Santa Maria in Trastevere. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα λειτούργησε επίσης ένα ασβεστοκάμινο που μετάτρεπε τα αρχαία μάρμαρα σε ασβέστη. Μόνο από το δέκατο πέμπτο αιώνα και μετά άρχισε η καταλογράφιση των πιο πολύτιμων ευρημάτων, ενώ τον επόμενο αιώνα τα ερείπια αποτέλεσαν αντικείμενο μελετών και ερευνών εκ μέρους μεγάλων αρχιτεκτόνων της εποχής. Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα διεξήχθηκαν πολλές έρευνες και ανασκαφές, οι οποίες οδήγησαν το 1824 στην ανακάλυψη μεγάλων τμημάτων πολύχρωμων μωσαϊκών και 28 αθλητών που σήμερα διατηρούνται στο Βατικανό. Οι πρώτες τεκμηριωμένες ανασκαφές άρχισαν το 1912 άλλά στην  πράξη δεν έχουν ακόμα τελειώσει.

 Σήμερα οι θέρμες του Καρακάλλα παρουσιάζονται στον επισκέπτη εντελώς γυμνές και κατεστραμμένες, ύστερα από την συστηματική διάλυση που υπέστησαν. Οι τεράστιες θολωτές οροφές γκρεμίστηκαν, τα μάρμαρα δεν υπάρχουν πια, τα αγάλματα κλάπηκαν από οικογένειες ευγενών και παπών, τα ψηφιδωτά καταστράφηκαν. Δύο αγάλματα βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης, μια μοναδική μονολιθική γρανιτένια κολώνα που σώθηκε στολίζει από το 1563 μια πλατεία της Φλωρεντίας, ενώ δύο μαρμάρινες λεκάνες μετατράπηκαν σε κρήνες και βρίσκονται στην πιάτσα Φαρνέζε της Ρώμης.

Για  τα υπόγεια των Θερμών του Καρακάλλα έχουμε μιλήσει σε ξεχωριστή ανάρτηση.

Τα Λουτρά βρίσκονται εδώ.