Στα υπόγεια του Λατερανού

Στις 28 Οκτωβρίου 312 μ.Χ. ο Μ. Κωνσταντίνος θα νικήσει τον αντίπαλό του Μαξέντιο στην γνωστή μάχη της Μιλβίας Γέφυρας, αμέσως έξω από την Ρώμη. Πριν από τη μάχη ο Μ. Κωνσταντίνος θα δει το γνωστό όραμα, κατά τη διάρκεια της ο Μαξέντιος θα βρει τον θάνατο στα νερά του Τίβερη και με το τέλος της ο Μ. Κωνσταντίνος θα εισέλθει νικηφόρος στη Ρώμη και θα κηρυχθεί θριαμβευτικά μοναδικός αυτοκράτορας της Δύσης. Αφιέρωσε τη νίκη του στον Θεό των Χριστιανών και απαγόρευσε τους διωγμούς τους. Άρχιζε μια νέα εποχή, υπό την προστασία του ο Χριστιανισμός αναπτύχθηκε χωρίς πλέον εμπόδια, ενώ ο κλήρος απέκτησε νέα προνόμια. Με το διάταγμα του 313 θα βάλει τέλος στους διωγμούς που είχε ξεκινήσει ο Νέρωνας.

Μιλβία Γέφυρα. Σε αυτό περίπου το σημείο ο Μαξέντιος πνίγηκε στα νερά του Τίβερη, προσπαθώντας να ξεφύγει μετά την ήττα. Κατά διαταγή του Κωνσταντίνου το πτώμα του ανασύρθηκε, αποκεφαλίστηκε και το κεφάλι του καρφώθηκε σε ένα παλούκι και περιφέρθηκε στους δρόμους της Ρώμης. (Στη συνέχεια ο Κωνσταντίνος θα σφάξει και τους 2 γιούς του Μαξέντιου)

Στην αρχαία Ρώμη απαγορεύονταν δια νόμου η παρουσία στρατού εντός των τειχών της πόλης. Με αυτό τον τρόπο δεν ενθαρρύνονταν ο κάθε στρατηγός να εισέλθει στη πόλη με τη λεγεώνα του και να αυτοανακηρυχθεί δικτάτορας. Υπήρχε όμως μια εξαίρεση, η παρουσία της προσωπικής φρουράς του αυτοκράτορα. Αυτή αποτελούνταν από δύο σώματα: τους γνωστούς πραιτοριανούς, οι οποίοι είχαν το στρατόπεδό τους εκεί που βρίσκεται σήμερα η Εθνική Βιβλιοθήκη κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό Termini και η προσωπική έφιππη φρουρά του αυτοκράτορα, η οποία είχε την έδρα της εκεί ακριβώς που σήμερα βρίσκεται η βασιλική του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό.

Equites Singulares Augusti και το στρατόπεδό τους

Η έφιππη αυτοκρατορική φρουρά (Equites Singulares Augusti) ήταν ένα ελίτ σώμα, αποτελούμενο από περίπου 1000 επιλεγμένους έφιππους στρατιώτες που προστάτευαν τον αυτοκράτορα και τον συνόδευαν στη μάχη. Διέθεταν ένα μεγάλο στρατόπεδο, πολύ μεγαλύτερο από τη σημερινή βασιλική. Αρχικά η περιοχή ανήκε στην αριστοκρατική ρωμαϊκή οικογένεια των Λατερανών. Αργότερα, επί Νέρωνα, κατασχέθηκε και έγινε μέρος της αυτοκρατορικής ιδιοκτησίας. Στα τέλη του 2ου αιώνα ο Σεπτίμιος Σεβήρος έχτισε ένα μεγάλο φρούριο-στρατόπεδο που ονομάστηκε Castra Nova equitum singularium (νέο φρούριο της έφιππης φρουράς).

Με κίτρινο χρώμα το “Castra nova equitum singularium”, στρατόπεδο της έφιππης αυτοκρατορικής φρουράς.

Με την εγκατάστασή του στη Ρώμη ο Κωνσταντίνος αποφασίζει να καταστρέψει το στρατόπεδο (την ίδια τύχη θα έχουν και οι Πραιτοριανοί) και να χτίσει στη θέση του την πρώτη χριστιανική βασιλική της ιστορίας. Αυτή η απόφαση πάρθηκε μάλλον για δύο λόγους: κατά πρώτο λόγο για να εξουδετερώσει μια φρουρά η οποία μέχρι πρότινος ήταν πιστή στον μέχρι τότε αυτοκράτορα της Ρώμης, τον αντίπαλό του Μαξέντιο και τον είχε μάλιστα συνοδεύσει στη τελευταία μάχη. Κατά δεύτερο λόγο, η τοποθεσία ήταν ιδανική, το ελεύθερο πλέον έδαφος μετά τη καταστροφή του στρατοπέδου ανήκε ήδη στο κράτος και βρίσκονταν μακρυά από το κέντρο της Ρώμης, δίπλα στα τείχη. Μη ξεχνάμε πως η Ρώμη ήταν ακόμη μια παγανιστική πόλη και ο πληθυσμός λάτρευε άλλους θεούς. Ο Κωνσταντίνος δεν επιθυμούσε να διαταράξει κάποιες ισορροπίες και ευαισθησίες. Δεν είναι σύμπτωση πως και οι άλλες δύο παλιές βασιλικές της Ρώμης, ο Άγιος Πέτρος και ο Άγιος Παύλος εκτός των Τειχών, κατασκευασμένες και αυτές στην αρχική τους μορφή υπό Κωνσταντίνου, βρίσκονται και οι δύο μακρυά από το κέντρο. (Αξιοσημείωτο πως η ευθεία που ενώνει το Λατερανό με τον Άγιο Πέτρο περνά ακριβώς μέσα από το Κολοσσαίο).

Σήμερα

Πάνω-κάτω οι ιστορικοί και ερευνητές γνώριζαν από πάντα πως η βασιλική του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό κατασκευάστηκε πάνω στα κατεστραμμένο στρατόπεδο της έφιππης φρουράς αλλά δεν υπήρχαν αποδείξεις. Κάποιες μεμονωμένες ανασκαφές έγιναν στα τέλη του 19ου αιώνα και κατά τις δεκαετίες του ΄60 και ’70 του 20ου αιώνα. Είχαν βρεθεί υπόγεια τμήματα του συμπλέγματος αλλά δεν υπήρχε μια ολοκληρωμένη εικόνα, το ζήτημα είχε παραμείνει γρίφος. Να προσθέσουμε πως η περιοχή κατά μεγάλο μέρος δεν ανήκει στο ιταλικό κράτος αλλά υπόκειται σε εξωεδαφικό καθεστώς, ανήκει στο Βατικανό. Μόνο πρόσφατα, με χρήση γεωραντάρ, οι ερευνητές κατάφεραν να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να δώσουν μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα του υπόγειου συμπλέγματος, το οποίο παραμένει βέβαια κατά το μέγιστο μέρος του μη προσβάσιμο.

Επίσκεψη

Η είσοδος στο σύμπλεγμα του Λατερανού. Η πινακίδα ειδοποιεί πως βρισκόμαστε σε εξωεδαφική περιοχή. S.C.V. σημαίνει Stato Città Vaticano.

Για την είσοδο χρειάζεται μια ειδική άδεια από το Βατικανό και ο αριθμός των επισκεπτών δεν πρέπει να ξεπερνάει τους 20. Η επίσκεψη γίνεται μόνο με συνοδό. Να υπογραμμίσουμε πως αυτό που βλέπουμε δεν είναι το στρατόπεδο (το οποίο καταστράφηκε και στη θέση του χτίστηκε η βασιλική) αλλά τα υπόγειά του. Και επειδή πρόκειται για τα υπόγεια μιας στρατιωτικής δομής, οι κατασκευές είναι λιτές και γυμνές, χωρίς ίχνος διακόσμησης.

Θα κατέβουμε 6 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Μια στοά διακοσμημένη με διάφορα ευρήματα θα μας οδηγήσει στο χώρο των ανασκαφών.

Στοά επικοινωνίας μεταξύ διαφορετικών χώρων

Σε κατώτερο επίπεδο θα βρεθούμε μπροστά σε τοίχους αριστοκρατικών οικιών πάνω από τις οποίες χτίστηκε το στρατόπεδο. Ανήκαν στην οικογένεια των Λατερανών οι οποίοι συμμετείχαν σε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Νέρωνα. Θανατώθηκαν και η περιουσία τους δημεύτηκε.

Σε κατώτερο επίπεδο θα βρεθούμε μπροστά σε τοίχους αριστοκρατικών οικιών πάνω από τις οποίες χτίστηκε το στρατόπεδο. Ανήκαν στην οικογένεια των Λατερανών οι οποίοι συμμετείχαν σε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Νέρωνα. Θανατώθηκαν και η περιουσία τους δημεύτηκε.

Η κίτρινη γραμμή διαχωρίζει το υπόγειο από το ισόγειο του στρατοπέδου. Διακρίνεται ακόμα ο τοίχος του δωματίου που ήταν βαμμένος με κόκκινο χρώμα.

Έχει διασωθεί και το sacrarium, ένα υπόγειο θολωτό δωμάτιο όπου οι στρατιώτες φύλαγαν τα ιερά αντικείμενα, όπως προτομές , αγάλματα αυτοκρατόρων και βωμούς. Ένα πολύ ενδιαφέρον έκθεμα είναι ένα κιονόκρανο τοποθετημένο ανάποδα με σκαλιστή αφιερωματική επιγραφή στον αυτοκράτορα.

Το sacrarium με τον βωμό. Αριστερά και δεξιά βάσεις που κάποτε στέκονταν πάνω τους αγάλματα αυτοκρατόρων.

Λεπτομέρεια με την επιγραφή στο κιονόκρανο. Ένα όνομα έχει σβηστεί, θύμα της Damnatio memoriae, τη «καταδίκη της μνήμης» δηλαδή την ακύρωση κάθε ίχνους του ατόμου από τη ζωή του, σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ, προκειμένου να μην διατηρηθεί η μνήμη του. Ισοδυναμούσε με τη χριστιανική κόλαση.

Όπως είπαμε, ο επισκέψιμος χώρος είναι ελάχιστος σε σχέση με το μέγεθος του άλλοτε στρατοπέδου. Αποτελεί βέβαια ένα ακόμα τεκμήριο του φαινόμενου της συνέχισης (continuum) που συναντάμε συχνότατα στη Ρώμη. Τίποτε δεν έγινε χωρίς λόγο, πάντα κάτι προηγείται και δίνει τη θέση του σε κάτι άλλο.

Περαιτέρω απόδειξη αυτού του continuum, τεκμήριο εντός τεκμηρίου,είναι το γεγονός ύπαρξης ενός frigidarium (τμήμα ρωμαϊκού λουτρού), ακριβώς δίπλα στο πρώτο βαπτιστήριο που κατασκεύασε ο Κωνσταντίνος, δίπλα στη βασιλική. Είναι σίγουρο πως η λεκάνη για τις βαπτίσεις προέρχεται από απλή μετατροπή ρωμαϊκής λεκάνης λουτρών και πως η επιλογή της τοποθεσίας δεν είναι διόλου τυχαία, καθώς υπήρχε ήδη η διαθέσιμη δομή και η παρουσία τρεχούμενου νερού διαμέσου αγωγών.

Η λεκάνη του πρώτου βαπτιστηρίου του Μ. Κωνσταντίνου, όπως είναι σήμερα.