Αγία Πουδεντιανή, ο παλαιότερος ναός της Ρώμης

Βρισκόμαστε στην via Urbana, έναν από τους παλαιότερους δρόμους της Ρώμης. Στην αρχαιότητα ονομάζονταν vicus Patricius, γιατί εκεί βρίσκονταν οι κατοικίες πλούσιων πατρικίων και αριστοκρατών. Εδώ βρίσκεται ο ναός της Αγίας Πουδεντιανής (Santa Pudenziana), ο οποίος θεωρείται ο παλαιότερος ναός της Ρώμης. Ορισμένοι υποστηρίζουν πως μοιράζεται το πρωτείο μαζί με έναν άλλο, αυτόν της Αγίας Πρίσκας (Santa Prisca), στον Αβεντίνο λόφο. Πάντως και οι δύο ναοί σχετίζονται με τους πρώτους χριστιανούς και με την μορφή του Απ. Πέτρου.

O ναός της Αγίας Πουδεντιανής. Λόγω της αρχαιότητάς του βρίσκεται χαμηλότερα από το σημερινό επίπεδο του δρόμου.

Παράδοση

Λέγεται ότι όταν οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος έφτασαν στη Ρώμη, μια εποχή όπου η ειδωλολατρική αντίδραση κατά της νέας θρησκείας μεγάλωνε όλο και περισσότερο μέχρι που εξελίχθηκε σε αιματηρό διωγμό, ένας Ρωμαίος συγκλητικός που ονομάζονταν Πούδης ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και προσπάθησε να σώσει τον Πέτρο, φιλοξενώντας τον στο σπίτι του. Ο συγκλητικός είχε δύο κόρες, την Πουδεντιανή και την Πραξίδη, οι οποίες βαπτίστηκαν από τον Απ. Πέτρο. Μετά το θάνατο του Πέτρου οι δύο αδελφές, κατά τη διάρκεια των διωγμών, αφιέρωσαν τη ζωή τους στην φροντίδα και την ταφή των χριστιανών μαρτύρων, συλλέγοντας και διατηρώντας μάλιστα το χυμένο αίμα των μαρτύρων σε ένα πηγάδι. Αυτές οι δραστηριότητες υπέρ των χριστιανών προκάλεσαν την θανάτωση του Πούδη και των δύο αδελφών.

Το σπίτι του Πούδη είχε γίνει καταφύγιο των διωκόμενων χριστιανών αλλά και θρησκευτικό κέντρο, μια  από τις πολλές  Ecclesiae domesticae της χριστιανικής λατρείας, πριν αυτή νομιμοποιηθεί τον τέταρτο αιώνα επί Μ. Κωνσταντίνου. Τότε δεν υπήρχαν ακόμα εκκλησίες αλλά η συνάθροιση και η λατρεία γίνονταν σε οικίες. Αυτές οι πρώτες μορφές εκκλησίας ονομάζονταν και tituli και έπαιρναν το όνομα του ιδιοκτήτη της οικίας (στην συγκεκριμένη περίπτωση, «titulus Pudentis»). Αργότερα αυτή η πρώτη «οικιακή» εκκλησία θα μετατραπεί σε κανονική εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Πουδεντιανή, ενώ εκεί κοντά θα αφιερωθεί άλλη μια στην αδελφή της, Αγία Πραξίδη (βλ. ξεχωριστή ανάρτηση).

Η επιγραφή της πρόσοψης με τις δύο αδελφές και τον αμνό. Οι δύο αγίες φέρουν ενδυμασία βυζαντινής αυτοκράτειρας. Στα άκρα αριστερά και δεξιά βρίσκονται ο πατέρας, Πούδης, και ο Ποιμήν.

Βέβαια, κατά πόσο είναι είναι πραγματική αυτή η ιστορία, είναι άλλο θέμα. Δεν είναι καθόλου σπάνιο να συναντήσουμε στη Ρώμη φανταστικούς αγίους και ιστορίες, προϊόν της λαϊκής φαντασίας του Μεσαίωνα, την οποία ενθάρρυνε η ίδια η Εκκλησία. Το μόνο σίγουρο είναι πως η εκκλησία βρίσκεται πραγματικά πάνω στα ερείπια μιας ιδιωτικής κατοικίας του 1ου μ.Χ. αιώνα, σύγχρονη της εποχής της παραμονής του Πέτρου στη Ρώμη. Η τοποθεσία επίσης ταυτίζεται με τον ρωμαϊκό δρόμο όπου υπήρχαν πλούσιες κατοικίες πατρικίων, αριστοκρατών και συγκλητικών. Επίσης, στην Επιστολή Β’ προς Τιμόθεο ο Παύλος αναφέρει τον Πούδη, μεταφέροντας τους χαιρετισμούς του: «Ἀσπάζεταί σε Εὔβουλος καὶ Πούδης καὶ Λίνος καὶ Κλαυδία καὶ οἱ ἀδελφοὶ πάντες (4,21)». Αλλά αυτά είναι τα μόνα στοιχεία που μπορούν να τεκμηριώσουν την αυθεντικότητα μιας ιστορίας για την οποία δεν υπάρχουν πληροφορίες πριν από τον Μεσαίωνα, δηλαδή αρκετές εκατοντάδες χρόνια μετά τα «γεγονότα».

Πάντως, αυτό που είναι εντελώς φανταστικό στοιχείο είναι οι δύο κόρες, η ύπαρξη των οποίων – όπως θα δούμε – προέρχεται από λανθασμένη ερμηνεία του ψηφιδωτού στο εσωτερικό.

Η περίτεχνη μαρμάρινη διακόσμηση της εισόδου με φυτικά στοιχεία του 10ου αιωνα. Εναι από τα λίγα στοιχεία που διατηρήθηκαν κατά τις μεταγενέστερες τροποποιήσεις. Οι κολόνες είναι ρωμαϊκής εποχής.

Περιγραφή

Αν και πρόκειται για την παλαιότερη εκκλησία, λίγα στοιχεία προδίδουν την μακρόχρονη ιστορία της, καθώς ο ναός δέχτηκε τουλάχιστον 5 μετατροπές, ξεκινώντας από τον 7° αιώνα και τελειώνοντας στον 19°. Η πρώτη εκκλησία οικοδομήθηκε το 145 πάω στην οικία του Πούδη, ενώ ξαναοικοδομήθηκε εκ θεμελίων επί πάπα Σιρίκιου, εποχή που κατασκευάστηκε και το ψηφιδωτό της κόγχης. Μέχρι τον 16° αιώνα διέθετε 3 κλίτη, σαν την Αγία Πραξίδη. Δυστυχώς κατεδαφίστηκε μερικώς και ανακατασκευάστηκε από τον Καρδινάλιο Caetani το 1588.

Σημαντικές μεσαιωνικές διακοσμήσεις βρίσκονται στην πρόσοψη. Στο εσωτερικό θα δούμε ρωμαϊκούς κίονες (που οριοθετούσαν τα κλίτη) ενσωματωμένους πλέον στους νέους τοίχους. Το σημαντικότερο στοιχείο είναι το ψηφιδωτό της κόγχης. Θεωρείται το παλαιότερο ψηφιδωτό κόγχης στη Ρώμη, αγνώστου δημιουργού, αν και δεν έχει καθοριστεί μια συγκεκριμένη χρονολογία, βρισκόμαστε μεταξύ 410-417 μ.Χ.

Τέλος, θα αναφερθούμε σε δύο ακόμα δύο πρωτεία: O θόλος της εκκλησίας είναι ο παλαιότερος ελλειπτικής μορφής στην Ιταλία (16ος αι.) Επίσης, στο ψηφιδωτό θα δούμε την παλαιότερη αναπαράσταση του Τετράμορφου των Ευαγγελίων.

Στο εσωτερικό της βασιλικής. Στο βάθος διακρίνεται το ψηφιδωτό της κόγχης. Στους τοίχους βρίσκονται ενσωματωμένοι ρωμαϊκοί κίονες.

Ψηφιδωτό

Στην κόγχη δεσπόζει το ψηφιδωτό, δυστυχώς με κάποιες αλλοιώσεις από τις εργασίες του 17ου αιώνα. Για παράδειγμα, λείπουν δύο απόστολοι. Χρονολογικά μπορούμε να το τοποθετήσουμε στην περίοδο αμέσως μετά την Άλωση της Ρώμης από τον Αλάριχο (410), γεγονός που ήταν, θα μπορούσαμε να πούμε, το αντίστοιχο της «11ης Σπτεμβρίου 2011» για την εποχή, όταν μετά από 800 χρόνια ιστορίας η Ρώμη αλώθηκε για πρώτη φορά. Κατά την άλωση πολλές εκκλησίες καταστράφηκαν αλλά όχι η Αγία Πουδεντιανή. Για αυτό το λόγο στο ψηφιδωτό ο Χριστός κρατά βιβλίο με την επιγραφή «Dominus Servator Ecclesiae Pudentianae» (Ο Κύριος Σωτήρας του ναού του Πούδη).

Πρόκειται για την επιγραφή που θα δημιουργήσει και την παρερμηνεία του ονόματος.

Στο ψηφιδωτό ο Χριστός παρουσιάζεται γενειοφόρος σε θρόνο, σε στάση διδάσκαλου ή φιλόσοφου. Δεξιά και αριστερά βρίσκονται 10 μαθητές και από πάνω τους στέκονται με δάφνινα στεφάνια δύο γυναικείες μορφές.
Πίσω από το Χριστό φαίνεται ο Γολγοθάς με τον Σταυρό καλυμμένο με πολύτιμες πέτρες. Πιο πίσω φαίνεται μια πόλη, η ουράνια Ιερουσαλήμ. Στο ανώτερο τμήμα του ψηφιδωτού υπάρχουν τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών γνωστά ως Τετράμορφο: Λέοντας (Μάρκος), Μόσχος (Λουκάς), Αετός (Ιωάννης) και Άνθρωπος (Ματθαίος). Είναι η παλαιότερη αναπαράσταση στον κόσμο.
Αυτό που κάνει εντύπωση στο ψηφιδωτό είναι πως ακόμα δεν έχουμε εισέλθει στην κλασική χριστιανική/βυζαντινή απεικόνιση: Το ύφος της αναπαράστασης είναι τυπικό «ρωμαϊκό» και «επίσημο». Ο Χριστός θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένας αυτοκράτορας ή ύπατος, οι απόστολοι μια ομάδα γερουσιαστών, τα οικοδομήματα ρωμαϊκές στοές.

Όσο για τις δύο γυναικείες μορφές – τις οποίες ξανασυναντήσαμε στην πρόσοψη πλέον σαν Αγίες – αν και κατά το Μεσαίωνα υπήρχε η πεποίθηση πως αναπαριστούσαν τις δύο αδελφές, Πουδεντιανή και Πραξίδη, η αλήθεια είναι πως αναπαριστούν την  Εκκλησία των Εβραίων και την Εκκλησία των Ειδωλολατρών που ηττήθηκαν από τον Πέτρο και τον Παύλο.

Τέλος, είπαμε πως ο Χριστός κρατά βιβλίο που αναφέρεται στο «Ecclesiae Pudentianae». Pudentianae στα λατινικά είναι κτητικό επίθετο θηλυκού γένους που αναφέρεται στον Pudente (Πούδη) και όχι γυναικείο όνομα. Απλώς, είτε λόγω παρερμηνείας ή αμορφωσιάς, κατά τον Μεσαίωνα το επίθετο αποδόθηκε σαν «Πουδεντιανή» και έτσι ξεκίνησε ο μύθος των δύο αδελφών που δεν υπήρξαν ποτέ.

Τι άλλο άξιο προσοχής κρύβει η εκκλησία;

O τάφος της Αγ. Πουδεντιανής κάτω από την Αγία Τράπεζα. Αλλά, εφόσον στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ τέτοια αγία, ποιος βρίσκεται εκεί θαμμένος;

Το παρεκκλήσι Caetani, πλούσια διακοσμημένο, με ανάγλυφα από γυψομάρμαρο και πολύτιμα μάρμαρα, προϊόν συνεργασίας διαφόρων καλλιτεχνών του 17ου αιώνα, μεταξύ των οποίων ο ζωγράφος Francesco da Volterra και ο αρχιτέκτονας Carlo Maderno.

Η Αγία Πουδεντιανή βρίσκεται εδώ.
Ωράριο επισκέψεων: 9-12/15-18

Via Urbana – Monti

Μπορούμε να επωφεληθούμε από την επίσκεψη στην Αγία Πουδεντιανή, κατηφορίζοντας την via Urbana, μέχρι να φτάσουμε στο Κολοσσαίο και τη Ρωμαϊκή Αγορά. Η συνοικία ονομάζεται Monti και θεωρείται η μποέμ συνοικία της Ρώμης, με διάφορα μαγαζιά, όπου συχνάζουν ως επί το πλείστον νέοι. Υπάρχει στάση μετρό (Cavour).