Περιήγηση στον Άγιο Πέτρο (Α’ μέρος – Μπερνίνι)

 Στις 30 Ιανουαρίου 1629 θα πεθάνει ο Κάρλο Μαντέρνο, υπεύθυνος αρχιτέκτονας της βασιλικής του Αγίου Πέτρου και 6 μέρες αργότερα θα τον διαδεχτεί ο Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι. Ο πάπας που του πρόσφερε αυτό το περιζήτητο αξίωμα ήταν ο Ουρβανός Η’, ο οποίος ήδη γνώριζε την τεράστια καλλιτεχνική και δημιουργική του διάνοια. Ήταν μια εποχή που οι καλλιτέχνες δεν ασχολούνταν με μια μόνο ειδικότητα αλλά ήταν κατά κάποιο τρόπο πολυεδρικοί, θα λέγαμε: Ένας αρχιτέκτονας μπορούσε κάλλιστα να ήταν συνάμα εξαίρετος γλύπτης και ζωγράφος. Εκτός από τον Μπερνίνι τέτοια άλλα διάσημα παραδείγματα ήταν ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ κ.α.

Αναλαμβάνοντας τις εργασίες της Βασιλικής, ο Μπερνίνι βρέθηκε μπροστά σε κάποια σημαντικά προβλήματα. Η βασιλική είχε πλέον αποπερατωθεί ύστερα από περισσότερα από 100 χρόνια εργασιών αλλά το αρχικό σχέδιο του Μιχαήλ Άγγελου είχε αλλοιωθεί με τις παρεμβάσεις του Μαντέρνο, αφήνοντας αισθητικά κενά. Ουσιαστικά ο Μιχαήλ Άγγελος είχε προβλέψει μια βασιλική σε σχήμα ελληνικού σταυρού ενώ ο Μαντέρνο μετέτρεψε το σχέδιο σε λατινικό σταυρό, επιμηκύνοντας το κλίτος. Μεταξύ αυτών των δύο σχεδίων ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρεθεί ένας «συνδετικός κρίκος», εξαιτίας των τεσσάρων τεράστιων πυλώνων που στήριζαν τον θόλο και που σχημάτιζαν ένα στένεμα. Επίσης, το κλίτος ήταν ένας γυμνό χώρος, χωρίς μορφή, όπως γυμνοί ήταν επίσης και οι πυλώνες.

Ο Μπερνίνι θα εργαστεί για 40 χρόνια στον Άγιο Πέτρο (με κάποιες διακοπές), μην έχοντας στο μυαλό του ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα αλλά προσδίδοντας στις εργασίες του έναν ξεχωριστό ειρμό και μια λογική συνέχεια. Σε αυτόν οφείλεται η τωρινή εμφάνιση του Αγίου Πέτρου, στον οποίο η αναγεννησιακή οντότητα θα αποκτήσει μια ταυτότητα μπαρόκ.
Εκεί θα εργαστεί στην υπηρεσία 3 παπών, Ουρβανού Η’, Ιννοκέντιου Ι’ και Αλεξάνδρου Ζ’. Ο πρώτος και ο τρίτος θα τον λατρέψουν. Με τον δεύτερο, Ιννοκέντιο Ι’, το άστρο του Μπερνίνι θα δύσει και θα πέσει σε δυσμένεια, αλλά στο τέλος ο πάπας θα αναγνωρίσει την αξία του.

Παρακάτω θα παρουσιαστούν τα έργα του Μπερνίνι στην βασιλική του Αγίου Πέτρου, με χρονολογική σειρά και με σύντομες επεξηγήσεις. Ακολουθεί και ένα δεύτερο μέρος με τα πιο σημαντικά έργα άλλων καλλιτεχνών που βρίσκονται πάντα στην βασιλική (χωρίς ωστόσο να τα κατονομάσουμε όλα, θα ήταν αδύνατο), έτσι ώστε ο επισκέπτης να έχει μια πλήρη εικόνα των καλλιτεχνικών θησαυρών της βασιλικής του Αγίου Πέτρου.
Για ορισμένα από τα έργα που παρουσιάζονται έχει χρησιμοποιηθεί τηλεφακός και άλλα δεν παρουσιάζονται καθόλου, καθώς η πρόσβαση μπροστά από αυτά επιτρέπεται μόνο σε κληρικούς ή σε προσκυνητές και σε πιστούς που επιθυμούν να παρευρεθούν στις ακολουθίες που λαμβάνουν χώρα στα διάφορα παρεκκλήσια. Τέλος δεν παρουσιάζονται τα έργα που φιλοξενούνται στο μουσείο στο εσωτερικό της βασιλικής και τα ταφικά μνημεία που βρίσκονται στις παπικές κρύπτες (grotte), όπου απαγορεύεται η φωτογράφιση.

Επί Ουρβανού Η’

Baldacchino

 Tο γνωστό Baldacchino, ο Ουρανός του Μπερνίνι. Για την πραγματοποίησή του εργάστηκε 9 χρόνια (1622-1633) και ήταν η πρώτη σημαντική δημόσια ανάθεση που ανέλαβε. Ο Ουρανός καλύπτει τον τάφο του Αγίου Πέτρου. Με ύψος 28 μέτρων και με τις διάσημες σπειροειδείς κολόνες του, αποδείχτηκε ευφυέστατη λύση για την κάλυψη του κενού χώρου στη συμβολή των κλιτών με τον θόλο. Στην σχεδίασή του ανώτερου τμήματος  εργάστηκε και ο μεγάλος αντίπαλος του Μπερνίνι, ο Μπορομίνι. Χρειάστηκαν τεράστιες ποσότητες μπρούτζου για τις οποίες η αγορά δεν ήταν σε θέση να αντεπεξέλθει. Τότε ο πάπας δεν δίστασε να ξηλώσει τις μπρούτζινες δοκούς της οροφής του Πάνθεον.

Πυλώνες 

Στη συνέχεια θα ασχοληθεί με την διακόσμηση των 4 γυμνών πυλώνων που κρατούν τον θόλο και για τους οποίους έχει αφιερωθεί μια ξεχωριστή ανάρτηση. Ένα από τα αγάλματα στην βάση των πυλώνων, Ο «Άγιος Λογγίνος με τη Λόγχη» είναι δικό του (1637). Μαζί με τους μαθητές του θα διακοσμήσει και τους κίονες του κεντρικού κλίτους.

H Μεγάλη Κόμισα (grancontessa) Ματθίλδη της Κανόσα (1046- 1115) υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του Μέσου Μεσαίωνα, όχι μόνο της Ιταλίας αλλά και όλης της Ευρώπης. Φεουδάρχης, Κόμισσα, Δούκισσα, Μαρκησία και Βασίλισσα, εστεμμένη από τον ίδιο τον Αυτοκράτορα, ήταν η πρώτη ισχυρή γυναίκα του Μεσαίωνα. Έφτασε να κατέχει το μεγαλύτερο μέρος των Ιταλικών εδαφών βόρεια του Kράτους της Eκκλησίας. Θα ταχθεί με πάθος υπέρ του παπάτου κατά την διαμάχη μεταξύ του Πάπα και του Αυτοκράτορα.

Το μνημείο ανατέθηκε στα τέλη του 1633 από τον Πάπα Oυρβανό Η’. Το 1634 έφτασε από μια μονή της Μάντοβας το σώμα της κόμισας,  όπου είχε ταφεί αρχικά. Το έργο ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε στις 21 του Μαρτίου του 1637.
Ο Μπερνίνι φιλοτέχνησε προσωπικά το άγαλμα. Το ανάγλυφο που απεικονίζει την απονομή χάριτος που χορηγήθηκε από τον Γρηγόριο Ζ’ στον αυτοκράτορα Ερρίκο Δ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον Ιανουαρίο του 1077, εκτελέστηκε από τον Stefano Speranza. Οι Πόθοι στην κορυφή φέρουν το στέμμα και τα εραλδικά εμβλήματα, με το ρόδι και το σύνθημα  «Tuetur et unit» (προστάτευε και συνένωνε)

Ταφικό Μνημείο του Ουρβανού Η΄

Το 1644 θα πεθάνει ο προστάτης του, Ουρβανός Η’. Όπως ήταν τότε συνήθεια, το ταφικό μνημείο του πάπα προετοιμάζονταν ήδη από πριν και συγκεκριμένα από το 1628.

Το έργο είναι μια εντυπωσιακή σύνθεση σε πολλαπλά επίπεδα με χρήση διχρωμίας και μικτών υλικών (μάρμαρο, επιχρυσωμένος μπρούτζος και ξύλο). Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα διαφορετικού χρώματος. Ό,τι έχει σχέση με το θάνατο κατασκευάστηκε από σκούρα υλικά, ό,τι έχει σχέση με τη ζωή κατασκευάστηκε από λευκό μάρμαρο.
Ψηλά, σε ένα πλούσιο βάθρο, ο ποντίφικας χαιρετά καθισμένος σε θρόνο. Στα πλευρά στέκονται δύο μαρμάρινες Αρετές (Δικαιοσύνη και Μεγαλοψυχία) που φρουρούν τον τάφο. Η Μεγαλοψυχία θηλάζει ένα παιδί και αρχικά εμφανίζονταν γυμνή (θα καλυφθεί τον 19° αι). Λέγεται πως το μοντέλο ήταν η ερωμένη του Μπερνίνι.
Στο κέντρο βρίσκεται ο Θάνατος με τη μορφή σκελετού, την στιγμή που γράφει  σε περγαμηνή τον επιτάφιο του πάπα.
Το μνημείο θα ολοκληρωθεί το 1647 και θα αποτελέσει μοντέλο για μελλοντικούς καλλιτέχνες.

Επί Ιννοκέντιου Ι’

Πτώση

Επόμενος πάπας είναι ο Ιννοκέντιος Ι’. Ο Μπερνίνι δεν του είναι ιδιαίτερα συμπαθητικός και θα χάσει αμέσως την αποκλειστικότητα στις παραγγελίες, ενώ παράλληλα τα κυριότερα έργα στην πόλη ανατίθενται σε άλλους.
Το 1645 θα του ανατεθούν κάποιες επεμβάσεις στη βασιλική, καθώς 5 χρόνια αργότερα θα εορτάζονταν το Ιωβηλαίο Έτος και ως εκ τούτου ο πάπας επιθυμούσε να επιδείξει μια ακόμα πιο λαμπρή βασιλική.

Ο Μπερνίνι διακόσμησε τόσο το κεντρικό κλίτος όσο και τα παρακείμενα παρεκκλήσια, τα δάπεδα, τις επενδύσεις και τις οροφές. Οι παρεμβάσεις αυτές δέχτηκαν κριτικές λόγω της υπερβολικής χλιδής και του τεράστιου κόστους (από τον Ιούλιο του  1646 έως τον Γενάρη του 1649 παραδόθηκαν στον Άγιο Πέτρο τεράστιες ποσότητες μαρμάρων).

Λεπτομέρειες από τις διακοσμήσεις και τις μαρμάρινες επενδύσεις του Μπερνίνι

Κωδωνοστάσια Αγίου Πέτρου

Επί Αλεξάνδρου Ζ’

Η Καθέδρα του Απόστολου Πέτρου

Η Καθέδρα του Απόστολου Πέτρου είναι ένας ξύλινος θρόνος, τον οποίο η μεσαιωνική παράδοση ταύτιζε με την επισκοπική έδρα του Πέτρου.   Στην πραγματικότητα, αυτό που σώζεται είναι μια κατασκευή του ένατου αιώνα που ο βασιλιάς των Φράγκων Κάρολος ο Φαλακρός δώρισε στα 875 στον Πάπα Ιωάννη Η’ κατά τον ερχομό του στη Ρώμη, για να στεφθεί αυτοκράτορας.

Κιονοστοιχία

Όσο αφορά την πλατεία στο εξωτερικό της βασιλικής, το μεγαλύτερο πρόβλημα εξαρχής ήταν η μετατροπή ενός αρκετά αδιαφοροποίητου χώρου σε ένα επιβλητικό και εκπροσωπευτικό, που να σχετίζεται άμεσα με τη βασιλική.
Ο Μπερνίνι έδωσε τη λύση, κατασκευάζοντας μια εντυπωσιακή και πανηγυρική ελλειπτική κιονοστοιχία, η οποία,  με τα δύο σκέλη της, συμβολίζει την αγκαλιά της Εκκλησίας που δέχεται τους πιστούς.

Η πλατεία με την κιονοστοιχία, όπως φαίνεται από την κορυφή του θόλου

Η μεγάλη ακολουθία των 162 αγαλμάτων αγίων – στο καθένα αντιστοιχεί σε μια στήλη – αντιπροσωπεύει την «Θριαμβεύουσα Εκκλησία», σε σχέση με την «Στρατευομένη Εκκλησία» που εκπροσωπείται από το πλήθος των πιστών που προσεύχεται στην πλατεία.

Το μέγεθος των γλυπτών, (έργα των μαθητών του Μπερνίνι υπό την εποπτεία του, που έγιναν με ανθρώπινα μοντέλα που στέκονταν στην πλατεία) είναι ακριβώς το μισό των αγαλμάτων των 12 Αποστόλων στην κορυφή της πρόσοψης της βασιλικής. Και αυτά κατασκευάστηκαν από τους μαθητές του Μπερνίνι, ενώ ο ίδιος ασχολήθηκε με την μορφή του Χριστού.

Το γείσο της βασιλικής με τα 13 αγάλματα.

 Βασιλική Σκάλα

Η Βασιλική Σκάλα είναι μια επιβλητική σκάλα του Αποστολικού Μεγάρου και αποτελεί τμήμα της τελετουργικής εισόδου στο Βατικανό. Κατασκευάστηκε από τον Antonio da Sangallo τον Νεότερο στις αρχές του 16ου αιώνα για να συνδέσει τα Αποστολικά Μέγαρα με την Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Ο Μπερνίνι θα την ανακατασκευάσει σε μεγάλο βαθμό κατά την τριετία 1663-1666. Η είσοδος προς αυτή βρίσκεται στην αρχή της κιονοστοιχίας.

Βασιλική Σκάλα

H Βασιλική το 1640. Παρατηρούμε τα δύο κωδωνοστάσια του Μπερνίνι ενώ ακόμη δεν έχει κατασκευαστεί η πλατεία με την κιονοστοιχία. Στα δεξιά φαίνεται η Βασιλική Σκάλα, η επίσημη είσοδος, πριν τροποποιηθεί μερικώς, πάντα από τον Μπερνίνι.

Το έφιππο άγαλμα του Μ. Κωνσταντίνου

Στο σημείο που η Βασιλική Σκάλα συνδέεται με τον Άγιο Πέτρο, ο Μπερνίνι τοποθέτησε το έφιππο άγαλμα του Μ. Κωνσταντίνου, αποπερατώνοντας με αυτό τον τρόπο τις εργασίες στην βασιλική.
Το έφιππο άγαλμα παραδόθηκε στα 1670. Πρόκειται και ένα άγαλμα που μπορεί να θεωρηθεί κατά κάποιο τρόπο ανάγλυφο, καθώς βρίσκεται κολλημένο με τον μαρμάρινο τοίχο που βρίσκεται από πίσω του.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος του Μπερνίνι αποτέλεσε για τουλάχιστον δύο αιώνες πρότυπο για τις έφιππες αναπαραστάσεις διαφόρων Ευρωπαίων καλλιτεχνών. Πριν το τελειώσει μετέβη για δύο χρόνια στην Αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ’, όπου φιλοτέχνησε ένα ανάλογο έφιππο άγαλμα του Γάλλου βασιλιά, το οποίο βρίσκεται σήμερα στην Orangerie των Βερσαλλιών. Αντίγραφό του βρίσκεται και στο προαύλιο του Λούβρου.

Το έφιππο άγαλμα του Λουδοβίκου ΙΔ’ στο Λούβρο και ο έφιππος Ναπολέοντας του Jacques-Louis David. Φαίνεται καθαρά η επίδραση του Μπερνίνι.

Ταφικό μνημείο Αλέξανδρου Ζ’

To 1667 θα πεθάνει και ο Αλέξανδρος Ζ’. Πέντε χρόνια αργότερα ο σχεδόν ογδοντάχρονος Μπερνίνι, βοηθούμενος από τους μαθητές του,  θα αναλάβει την κατασκευή του ταφικού μνημείου του Ποντίφικα, για το οποίο θα χρειαστούν 6 χρόνια εργασίας (1672-1678).

Ο τάφος είναι διαφορετικός από εκείνο του Ουρβανού Η’ αλλά και άλλων, γιατί εδώ ο Μπερνίνι δεν θα επιλέξει να αναπαραστήσει έναν πάπα καθισμένο αγέρωχα σε θρόνο. Αντίθετα, το άγαλμα δείχνει τον Ποντίφικα γονατιστό να προσεύχεται ταπεινά πάνω σε ένα μεγάλο και κομψό πέπλο από κόκκινο μάρμαρο, στο οποίο στηρίζονται τέσσερα γυναικεία αγάλματα που ενσαρκώνουν τέσσερις Αρετές. Άξια παρατήρησης είναι η Αρετή στα αριστερά του πάπα, η Αλήθεια, η οποία στηρίζεται με το ένα πόδι της σε μια υδρόγειο σφαίρα: κάτω από το μεγάλο δάχτυλο του ποδιού, στο σημείο που βρίσκεται η Αγγλία, υπάρχει μια ακίδα που μεταφορικά δηλώνει τον πόνο που προκάλεσε στον πάπα η διάδοση του Αγγλικανισμού.

Χαμηλά στο κέντρο, κάτω από το μαρμάρινο πέπλο, με το κεφάλι ακόμα μισοκαλυμμένο, ξεπροβάλλει ο Θάνατος με τη μορφή σκελετού, κρατώντας στο δεξί χέρι ανασηκωμένη μια επιχρυσωμένη μπρούντζινη κλεψύδρα, η οποία συμβολίζει το αργό και αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου. Είναι ένα από τα πιο αγαπητά θέματα στην εικονογραφία μπαρόκ της περιόδου, δηλαδή η αναφορά στην Vanitas vanitatum (ματαιότης ματαιοτήτων).

Λεπτομέρεια με το πόδι της Αλήθειας να πατά την ακίδα, στο ύψος της Αγγλίας.

Το μνημείο θεωρείται ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα του ρωμαϊκού μπαρόκ, τόσο για την ομορφιά της σύνθεσης σε διάφορα επίπεδα, όσο για τον αρμονικό συνδυασμό των πολύχρωμων μαρμάρων.

*  *

Δύο χρόνια αργότερα η υγεία του Μπερνίνι θα χειροτερέψει και για μια τραγική ειρωνεία της μοίρας το δεξί του χέρι, αυτό που τον είχε κάνει διάσημο, θα παραλύσει. Ο ίδιος αστειεύονταν, λέγοντας πως ήταν σωστό το χέρι να ξεκουραστεί ύστερα από τόσα χρόνια δουλειάς. Θα πεθάνει στο τέλος της ίδιας χρονιάς, στις 28 Νοεμβρίου 1680.

 __________________________________

Εδώ τελειώνει η αναφορά μας στον Μπερνίνι και στα έργα του που μπορεί να θαυμάσει κανείς στον Άγιο Πέτρο. Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος θα περιγράψουμε ένα φωτογραφικό περίπατο στα υπόλοιπα σημαντικότερα εκθέματα (ως επί το πλείστον ταφικά μνημεία) της βασιλικής, στα οποία αξίζει κάποιος να σταθεί.

Συνέχεια στο δεύτερο μέρος: