Santa Maria in Trastevere

Όταν το 38 π.Χ., στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η βασιλική της Santa Maria in Trastevere, άρχισε να αναβλύζει «έλαιο» (πετρέλαιο;) από το έδαφος, ο εβραϊκός πληθυσμός του αρχαίου Τραστέβερε πίστεψε πως επρόκειτο για οιωνό για την επικείμενη άφιξη του Μεσσία του. Το φαινόμενο κράτησε μια μέρα και μια νύχτα και ή ροή του μαύρου υγρού έφτασε μέχρι τον Τίβερη. Αλλά και οι Ρωμαίοι Χριστιανοί, που προέρχονταν ως επί το πλείστον από τον Ιουδαϊσμό, δυνάμωσαν την ερμηνεία: γι’ αυτούς το «λάδι» αντιπροσώπευε το σημάδι του ελέους και ανήγγελε την γέννηση του Χριστού. Το σημείο λοιπόν που ανάβλυζε το υγρό (fons olei) καθαγιάστηκε και αργότερα, επί αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου θα μπουν τα θεμέλια ενός πρώτου domus ecclesiae. Η εκκλησία θα ολοκληρωθεί επί πάπα Ιουλίου Α’, τον 4°αιώνα, γίνοντας η πρώτη βασιλική αφιερωμένη στην Παναγία, στην Ρώμη.

Ολοκλήρωση λιτανείας την ημέρα της γιορτής της Παναγίας

Στην κορυφή του πρόναου στέκονται τα αγάλματα 4 παπών. Μέχρι τον 19° αιώνα μπορούσε να δει κανείς στον πρόναο σπαθιά και στιλέτα κρεμασμένα, καθώς οι διάφοροι νταήδες της εποχής που αποφάσιζαν να «αλλάξουν ζωή», συνήθιζαν να παρατούν τα όπλα τους κρεμασμένα εκεί. Στον πρόναο επίσης μπορούμε να παρατηρήσουμε σήμερα μια συλλογή χριστιανικών επιγραφών, θραύσματα από διαζώματα και στηθαία της αρχαίας βασιλικής, θραύσματα σαρκοφάγων, τοιχογραφίες και επιτύμβιες στήλες από την αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα.

Το όμορφο καμπαναριό χτίστηκε στο πρώτο μισό του δωδέκατου αιώνα και διατηρεί τέσσερις καμπάνες, η πιο παλιά από τις οποίες έχει ημερομηνία 1580.

Τα υπέροχα ψηφιδωτά στην Santa Maria in Trastevere του 12ου και 13ου αιώνα. Αριστερά και δεξιά βλέπουμε μερικούς από τους 22 κίονες με τα κιονόκρανα ιωνικού και κορινθιακού ρυθμού. Είναι διαφορετικοί μεταξύ τους και όλοι προέρχονται μάλλον από τα Λουτρά του Καρακάλλα.

Επειδή οι 22 ρωμαϊκοί κίονες προέρχονται από διαφορετικά μέρη, χρειάστηκε να κατασκευαστούν βάσεις ανόμοιου ύψους, ώστε το τελικό ύψος στο επίπεδο των κιονοκράνων να είναι το ίδιο.

Στο εσωτερικό

Μπαίνοντας στην βασιλική, τραβάει αμέσως την προσοχή μας η ξυλόγλυπτη οροφή ζωγραφισμένη από τον Ντομενικίνο, οι ρωμαϊκοί κίονες που οριοθετούν τα κλίτη και φυσικά τα υπέροχα ψηφιδωτά της κόγχης. Κατά την διάρκεια της λειτουργίας τα ψηφιδωτά φωτίζονται, ενώ κατά τις υπόλοιπες ώρες που η εκκλησία είναι ανοιχτή στο κοινό βρίσκονται στο ημίφως και δύσκολα ξεχωρίζουν. Θα χρειαστεί να βάλουμε ένα κέρμα στο μηχάνημα φωταγώγησης που βρίσκεται στην βάση της σκάλας αριστερά μας κοιτώντας προς την Αγία Τράπεζα.

Ψηφιδωτά

Τα ψηφιδωτά της κόγχης χωρίζονται σε δύο τμήματα: To ανώτερο ανάγεται στον 12° αιώνα (1140) ενώ το αμέσως επόμενο από κάτω φιλοτεχνήθηκε το 1291.

Πάνω βλέπουμε τον Χριστό, μαζί με μια γυναικεία μορφή με ενδυμασία αυτοκράτειρας (imperatrix). Και οι δύο μορφές κάθονται σε θρόνο (σύνθρονοι). Πάνω από τον Χριστό το χέρι του Θεού κρατεί μια κορόνα. Ο Χριστός καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του θρόνου και με το δεξί του χέρι αγκαλιάζει την γυναικεία μορφή. Αλλά ποια είναι αυτή η μορφή;

Το παλαιότερο ψηφιδωτό.

Για πολλούς πρόκειται για την Παναγία, στην οποία είναι εξάλλου αφιερωμένη η βασιλική και στο ψηφιδωτό παρουσιάζεται ήδη σαν Εστεμμένη. Αλλά για άλλους πρόκειται για την Εκκλησία: εκείνη την εποχή στα βόρεια των Άλπεων διαδίδεται ένα νέο εικονογραφικό πρότυπο κατά το οποίο η Εκκλησία-Νύμφη (Ecclesia Sponsa) εστεμμένη και με πολυτελή ενδυμασία, εμφανίζεται καθισμένη στο ίδιο θρόνο του Χριστού-Νυμφίου, σαν αυτοκράτειρα. Οι δύο μορφές πλαισιώνονται δεξιά και αριστερά από τον Άγιο Πέτρο και 6 πάπες-αγίους.

Κάτω από το ψηφιδωτό θα δούμε ένα άλλο επίπεδο που αναπαριστά 6 αμνούς σε κάθε πλευρά (απόστολοι) οι οποίοι έρχονται από την Βηθλεέμ και την Ιερουσαλήμ αντίστοιχα.

Τα ψηφιδωτά του Pietro Cavallini

Κάτω από τους αμνούς θα παρατηρήσουμε μια σειρά ψηφιδωτών που περιλαμβάνουν έξι σκηνές από τον βίο της Παναγίας και έναν αφιερωματικό πίνακα με τον δωρητή (τον Μπερτόλντο ντι Πιέτρο Στεφανέσκι, γονατιστό μπροστά στην εικόνα της Παναγίας με το βρέφος). Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες εργασίες του Pietro Cavallini, ζωγράφου και ψηφιδοποιού, ενός από τους υψηλότερους εκπροσώπους της σχολής της Ρώμης του 13ου αιώνα.

Τρεις σκηνές από τον βίο της Παναγίας του Cavallini. Είναι αξιοσημείωτο πως κάθε σκηνή φέρει και από μια «λεζάντα» (titulus).

Oι 6 σκηνές, από αριστερά προς τα δεξιά, είναι: Γέννηση της Θεοτόκου, Ευαγγελισμός, Γέννηση του Χριστού, Προσκύνηση των Μάγων, Υπαπαντή, Κοίμηση.
Σε αυτές τις σκηνές ο Cavallini απομακρύνεται από τα βυζαντινά σχήματα και τους δισδιάστατους ιερατικούς κανόνες, χρησιμοποιώντας την φωτοσκίαση για να τονίσει τον όγκο των μορφών και το αξονομετρικό σχέδιο για να δημιουργήσει προοπτική στα στοιχεία που σχηματίζουν την σκηνή. Ωστόσο διατηρεί το χρυσό βυζαντινό φόντο, το οποίο παρατηρούμε και στο προηγούμενο ψηφιδωτό.

Pietro Cavallini, «Dormitio Verginis» (Κοίμησις της Παρθένου). Παρατηρήστε την ψυχή της Παναγίας, απεικονισμένη με λευκό ένδυμα, στην αγκαλιά του Χριστού.

Τι άλλο ενδιαφέρον μπορούμε να δούμε στην Santa Maria in Trastevere:

Παναγία του Ελέους και της Ειρήνης

Η εικόνα της Παναγίας του Ελέους και της Ειρήνης. Η εικόνα βρίσκεται από πάντα στη Σάντα Μαρία στο Τραστέβερε και υπήρχε ήδη στην παλαιά βασιλική. Ανάγεται στον 6° – 8° αιώνα. Η παράδοση λέει πως πρόκειται για μια αχειροποίητη εικόνα, δηλαδή δεν την ζωγράφισαν χέρια ανθρώπου. Πρόκειται για μια Παναγία-Βασίλισσα, με την ενδυμασία της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, όπως απεικονίζεται στα ψηφιδωτά της Ραβέννας.

Το παρεκκλήσι Altemps

Το παρεκκλήσι Altemps: Κατασκευασμένο από τον ομώνυμο καρδινάλιο, είχε σκοπό να δοξάσει την ιστορία της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, σαν αντίδραση στην απειλητική διάδοση της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα δείγματα της ιδεολογικής καλλιτεχνικής προπαγάνδας της Αντιμεταρρύθμισης.

Στο παραπάνω πίνακα, στο εσωτερικό του παρεκκλησιού Altemps, απεικονίζεται μια από τις τελευταίες συνεδριάσεις της Συνόδου του Τριδέντου. Πάνω διακρίνονται οι ιεράρχες σε συμβούλιο, ενώ σε πρώτο πλάνο διακρίνουμε την αλληγορική απεικόνιση της Πίστης, της Ελπίδας και της Ευσπλαχνίας γύρω από την θριαμβεύουσα Εκκλησία. Αυτή η τελευταία απεικονίζεται με την τιάρα στο κεφάλι, το πατριαρχικό σταυρό στο δεξί χέρι και με το αριστερό χέρι να αγγίζει τον τρούλο του Αγίου Πέτρου που είχε ολοκληρωθεί πριν λίγα χρόνια.