Η μονή της Trinità dei Monti

Ένας κλασικός περίπατος στης Ρώμη προβλέπει μια υποχρεωτική στάση στην Piazza di Spagna, για να θαυμάσει κανείς την εντυπωσιακή σκάλα της Trinita dei Monti, που από την διάσημη κρήνη, την Barcaccia, οδηγεί στην εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, μπροστά από το οποία βρίσκεται ο γνωστός αιγυπτιακός οβελίσκος.

Αλλά, επιβεβαιώνοντας το γεγονός ότι δεν φτάνει μια ζωή για να γνωρίσει κανείς την Ρώμη, αν δεν αρκεστούμε σε αυτό που βλέπουμε μπροστά μας αλλά ωθηθούμε λίγο παραπέρα, θα ανακαλύψουμε έναν άλλο κόσμο: Δίπλα στην γαλλόφωνη εκκλησία (μία από τις 5 της Ρώμης), υπάρχει η έδρα της ομώνυμης μονής της «κοινότητας της Ιερής Καρδιάς και της Μοναστικής Αδελφότητας της Ιερουσαλήμ». Η μονή χτίστηκε μεταξύ 1530 και 1570 από τον βασιλιά Κάρολο Η’ της Γαλλίας για τους «Ελάχιστους», ένα μοναστικό Τάγμα που ιδρύθηκε από τον Φραγκίσκο ντι Πάολα (1416-1507), μοναχό που αγιοποιήθηκε από τον Πάπα Λέοντα Ι’ το 1519.

Η μονή είναι ένα πραγματικό σεντούκι που φυλάσσει απροσδόκητους και θαυμάσιους θησαυρούς, αποτέλεσμα της επίπονης γνώσης και εκλεπτυσμένης δεξιοτεχνίας που μπορούν να εκπλήξουν αλλά και να διασκεδάσουν έναν προσεκτικό παρατηρητή.

Τι να κρύβεται άραγε πίσω από τα κάγκελα;

Ιστορική αναδρομή

Στον μικρό λόφο που βρίσκεται χτισμένη η μονή υπήρχαν επαύλεις και περιβόλια ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια, αν και ο λόφος δεν ανήκε στους 7 ιστορικούς της Ρώμης. Κατά το 1° μ. Χ. αι. εκεί είχε το χτήμα του ο Βαλέριος Ασιατικός αλλά είχε την κακή τύχη να βάλει στο μάτι τους μεγαλοπρεπείς κήπους του η γνωστή Μεσσαλίνα, η οποία έπεισε να άντρα της Κλαύδιο να τους σφετεριστεί, καταδικάζοντας τον Βαλέριο Ασιατικό να βάλει ο ίδιος τέλος στην ζωή του.
Με την πάροδο των αιώνων σιγά-σιγά ο λόφος ερημώθηκε, λόγω της καταστροφής των υδραγωγείων και της έλλειψης νερού. Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες για την ύπαρξη τόπου λατρείας του Αγίου Φήλικος κατά τον 4° αιώνα, από το οποίο δεν έχει διασωθεί τίποτε.

Πρέπει να φτάσουμε στα 1494, όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η’ θα αγοράσει το οικόπεδο και ένα χρόνο αργότερα ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’ θα εγκρίνει την κατασκευή μιας εκκλησίας και μιας μονής. Ο Κάρολος Η’ για να τονίσει την γαλλική κυριαρχία στο συγκρότημα, θα δώσει εντολή να κατασκευαστεί εξ ολοκλήρου από γαλλική πέτρα, η οποία πραγματικά θα μεταφερθεί από την Γαλλία.
Οι εργασίες θα διακοπούν απότομα το 1527, με την ολέθρια λεηλασία της Ρώμης από τον στρατό του Κάρολου Ε’,  ηγέτη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στα πλαίσια στρατιωτικής επιχείρισης κατά των παπικών κρατών.
Κατόπιν οι εργασίες θα συνεχιστούν, τo 1585 θα ολοκληρωθεί η πρόσοψη και λίγα χρόνια αργότερα ολόκληρη η εκκλησία. Η πρόσοψη με τα δύο καμπαναριά είναι μοναδική στην Ρώμη και μάλλον ακολουθεί την γαλλική τεχνοτροπία της εποχής. Η γνωστή σκάλα θα κατασκευαστεί αρκετά αργότερα, το 1726 (μέχρι τότε εκκλησία και μονή ήταν σχετικά αποκομμένες από την πλατεία, ενώ ο οβελίσκος θα τοποθετηθεί το 1789.

Το μοναστήρι θα υποστεί μια νέα λεηλασία το 1798, με την είσοδο στην Ρώμη των Δημοκρατικών Γάλλων, οι οποίοι θα εγκαταστήσουν εκεί μαγειρεία και στάβλους. Το 1816 θα αποκατασταθεί για ακόμα μια φορά.

Η μονή και δίπλα η εκκλησία.

Οι «Ελάχιστοι»
Το επαιτικό Τάγμα των Ελαχίστων (λατ. Ordo Minimorum) θα ιδρυθεί από τον Άγιο Φραγκίσκο της Πάολα, γεννημένο στην Καλαβρία το 1416. Αφιερωμένος από μικρός στον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, θα γίνει ερημίτης, θα γίνει γνωστός για διάφορα θαύματα και προφητείες και η φήμη του θα ξεπεράσει τα σύνορα της Ιταλίας, φτάνοντας μέχρι την Γαλλία απ’ όπου θα τον καλέσουν για να σώσει την ζωή του Λουδοβίκου ΙΑ’.

Θα πεθάνει στην Γαλλία την Μεγάλη Παρασκευή του 1507. Λέγεται πως το σώμα του παρέμεινε ακέραιο. Δεν θα διασωθεί αλλά θα δωθεί στην πυρά από τους Ουγενότους, στα πλαίσια των θρησκευτικών πολέμων που μάστιζαν την Γαλλία εκείνη την εποχή.

Το Τάγμα που ίδρυσε χαρακτηρίζεται από μετανοητική πνευματικότητα, τηρεί τον όρκο της νηστείας και είναι ιδιαίτερα αφοσιωμένο στο κήρυγμα και την διακονία της συμφιλίωσης. Φορούν ένα ένδυμα από μαλλί αρνιού.
Σε αυτό το Τάγμα και χάρη στους δεσμούς που είχε με την αυλή της Γαλλίας, δόθηκε η διαχείριση της νέας μονής και έτσι το Τάγμα μεταβλήθηκε από τάγμα ερημιτών σε μοναστικό. Θα διατηρήσει την μονή από το 1499 έως το 1828, όταν η διαχείριση θα περάσει στην Société du Sacré-Cœur de Jésus.

Στο εσωτερικό της μονής

Κιόστρο

Μπαίνοντας στο εσωτερικό της μονής το πρώτο πράγμα που συναντάμε είναι το κιόστρο, η εσωτερική αυλή του μοναστηριού με το τετράπλευρο περιστύλιο. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα και αποτελεί ένα διαδεδομένο στοιχείο στα καθολικά μοναστήρια της εποχής. Το συγκεκριμένο κιόστρο διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες που απεικονίζουν επεισόδια της ζωής του Φραγκίσκου ντα Πάολα. Επίσης, οβάλ τοιχογραφίες απεικονίζουν τους διάφορους βασιλείς της Γαλλίας.

Το κιόστρο

Refectorium

Στον πρώτο όροφο βρίσκονταν τα κελιά, η βιβλιοθήκη, οι χώροι μελέτης και προσευχής. Βρίσκονταν επίσης και η τραπεζαρία της μονής, τo refectorium. Εδώ οι λιτοδίαιτοι μοναχοί γευμάτιζαν με όσπρια και λαχανικά στα οποία σπάνια πρόσθεταν ψάρια. Και όμως, αυτή η αυστηρή και λιτή διατροφή γίνονταν σε ένα περιβάλλον που απεικόνιζε ένα πλούσιο γεύμα. Το γεύμα ενός γάμου και συγκεκριμένα αυτόν της Κανά. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα δείγματα μανιερισμού στην Ρώμη (1694), όπου κυριαρχεί η ψευδαίσθηση των προοπτικών και οι αναφορές στους βασιλείς της Γαλλίας και ειδικά στον Λουδοβίκο ΙΔ’, τον «βασιλιά Ήλιο».

Η τραπεζαρία της μονής. Στο βάθος απεικονίζεται ο Χριστός στον γάμο της Κανά. Οι τοίχοι είναι εντελώς λείοι, επικρατεί η ψευδαίσθηση του βάθους και του ανάγλυφου.

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο των τοιχογραφιών και την επεξεργασία της οφθαλμαπάτης και του τεχνητού βάθους θα την αναλάβει ο Andrea Bozzo, ύστερα από 3 μερόνυχτα μελέτης του χώρου. Τον Bozzo τον έχουμε ξανασυναντήσει στον ναό του Αγίου Ιγνατίου, οπού και εκεί θα επιχειρήσει με επιτυχία να ξεγελάσει και να διασκεδάσει τον επισκέπτη. Ο Pozzo θα ασχοληθεί στην τραπεζαρία μόνο με την αρχιτεκτονική, ενώ άλλοι καλλιτέχνες θα ασχοληθούν με την ζωγραφική των σκηνών και των μορφών.

Λεπτομέρεια από μια επιμήκη πλευρά. Οι τοιχογραφίες φωτίζονται άπλετα από το φως του ήλιου και απεικονίζουν τους καλεσμένους του γάμου σε αναγεννησιακό στυλ.

Οι αναμορφώσεις

Όπως προαναφέραμε, στον πρώτο όροφο υπήρχε και η βιβλιοθήκη. Εδώ οι μοναχοί κατάφεραν να επιτύχουν μια αρμονική συμβίωση της πίστης με την λογική. Ασχολήθηκαν με την οπτική, την γεωμετρία, την αστρονομία, την φυσική, την πνευματική (pneumatics) και μπορούμε να παρατηρήσουμε ένα μέρος των αποτελεσμάτων αυτών των μελετών στο εσωτερικό της μονής.

Ο αναμορφισμός είναι μια γεωμετρική τεχνική που επινοήθηκε από ευφυείς και δημιουργικούς καλλιτέχνες-επιστήμονες οι οποίοι, ήδη από την πρώιμη Αναγέννηση, αφοσιώθηκαν στην προοπτική και τις πολλαπλές εφαρμογές της. Το προϊόν αυτής της τεχνικής είναι η «αναμόρφωση» (ανακατασκευή της μορφής, θα λέγαμε), δηλαδή μια φιγούρα που όταν παρατηρείται μετωπικά παρουσιάζει μια συγκεκριμένη εικόνα, αλλά ανακτά διαφορετική μορφή και άλλο νόημα αν παρατηρηθεί υπό γωνία.

Πρόκειται λοιπόν για ένα προϊόν μιας φαινομενικά περίπλοκης διαδικασίας: η άψογη δεξιότητα ενός ζωγράφου στην πραγματικότητα από μόνη της δεν ήταν αρκετή, αλλά έπρεπε να ενταχθεί επιδέξια στους αυστηρούς κανόνες της γεωμετρικής οπτικής και της οπτικής αντίληψης. Οποιοδήποτε λάθος υπολογισμού θα είχε καταστροφικές συνέπειες και θα καθιστούσε το έργο εντελώς δυσανάγνωστο.

Στη μονή υπάρχουν δύο δείγματα αναμόρφωσης. Ένα, το καλύτερα διατηρημένο, είναι έργο του 1642 και έχει μήκος 6 μέτρα. Φιλοτεχνήθηκε από τον Γάλλο Emmanuel Maignan, θεολόγο, επιστήμονα και μελετητή της γνωμονικής. Αν σταθούμε μπροστά του θα παρατηρήσουμε ένα παράκτιο τοπίο (το στενό μεταξύ Σικελίας και Ιταλίας), όπου ένα σκάφος με πανιά κατευθύνεται σε ένα λιμάνι στο βάθος.

Παρατηρώντας τον τοίχο από τα πλάγια, αυτό που φαίνεται σαν τοπίο παίρνει άλλο σχήμα: ο Φραγκίσκος ντι Πάολα να προσεύχεται δίπλα σε μια ελιά, μια ζωντανή μορφή με έντονο δυναμισμό. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό, διότι η αναμόρφωση του Maignan είναι στην πραγματικότητα καρκινική, δηλαδή η ίδια εικόνα του αγίου σε προσευχή παρατηρείται και από τις δύο πλευρές του διαδρόμου.

Παρατηρώντας από τα πλάγια, διακρίνεται ο Φραγκίσκος ντι Πάολα να προσεύχεται δίπλα σε μια ελιά.

Η ίδια τοιχογραφία μετωπικά, παρουσιάζει το Στενό ανάμεσα στην Σικελία και την Καλαβρία.

Στην ανατολική πλευρά υπάρχει μια δεύτερη αναμόρφωση που θεωρείται η μεγαλύτερη στον κόσμο, με μήκος 20 μέτρα. Μετωπικά απεικονίζει ένα τοπίο του νησιού της Πάτμου, ενώ κοιτώντας την από τα πλάγια, προβάλλει η μορφή του Ιωάννη του Ευαγγελιστή να γράφει την Αποκάλυψη. Φιλοτεχνήθηκε από τον Jean François Nicéron, μεγάλο γνώστη της τεχνικής της προοπτικής και των αναμορφώσεων και ολοκληρώθηκε από τον Maignan που ήταν και δάσκαλός του.

Ανάμεσα στα κλαδιά του δέντρου κρύβονται 2 επιγραφές. Η πρώτη, στα λατινικά, λέει: «Citra Dolum fallimur» και σημαίνει  «εξαπατόμαστε χωρίς κακία» και εννοεί πως με τις Αναμορφώσεις οι δημιουργοί δεν θέλουν να εξαπατήσουν το θεατή, αλλά να τον κάνουν να προσεγγίσει σε ένα βαθύτερο επίπεδο γνώσης. Μια δεύτερη επιγραφή, σε αρχαία ελληνικά λέει: «Η αποκάλυψη της οπτικής είναι ο αυτόπτης μάρτυρας της Αποκάλυψης».
Δυστυχώς το έργο επέζησε μερικώς.

Ηλιακό ρολόι

Tα ηλιακά ρολόγια αντανάκλασης είναι μια πολύ ιδιαίτερη κατηγορία της γνωμονικής  και η λειτουργία τους χαρακτηρίζεται από την αντανάκλαση της ακτίνας του ήλιου πάνω σε έναν καθρέφτη, τοποθετημένο σε οριζόντιο επίπεδο, στην άκρη ενός παραθύρου. Με αυτόν τον τρόπο, κατά τον 16° αιώνα, ανακαλύφθηκε πως η τέχνη της κατασκευής τους ηλιακών ρολογιών θα μπορούσε να επεκταθεί και σε σκοτεινά μέρη όπου δεν έπεφταν οι ακτίνες του ήλιου, όπως στο εσωτερικό των δωματίων ή στις θολωτές οροφές των διαδρόμων. Κατά τον 17° οι Άγγλοι ονόμασαν αυτού του είδους τα ρολόγια «ceiling dials» και φαίνεται πως και ο ίδιος ο Ισαάκ Νεύτων ασχολήθηκε με αυτή την τέχνη στα νιάτα του.

Το ηλιακό ρολόι αντανάκλασης του Maignan. Υπάρχουν δύο τέτοια στην Ρώμη.

Λεπτομέρεια με τα ονόματα τόπων και πόλεων

Το ηλιακό ρολόι του Maignan στη μονή της Trinità dei Monti καλύπτει τμήμα του τοίχου και της θολωτής οροφής με αριθμούς και γραμμές διαφορετικού χρώματος που αντιστοιχούν σε διαφορετικές ώρες, όπως η η ιταλική και η γαλλική. Υπάρχουν σχέδια ζωδίων  όπως και μια καινοτομία για εκείνη την εποχή: οι τοπικές ώρες τον τότε σημαντικών τόπων και πόλεων. Θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ηλιακά ρολόγια του είδους.

Φεύγοντας από την μονή και εγκαταλείποντας την ησυχία και την γαλήνη που βασιλεύουν στο εσωτερικό, με λίγα μόλις βήματα θα βουτήξουμε στην πολυκοσμία, τον θόρυβο και την σύγχυση που επικρατούν έξω από αυτήν. Πράγματι, η Piazza di Spagna και η διάσημη σκάλα είναι υποχρεωτικός τουριστικός σταθμός και οι τουρίστες καταφτάνουν κατά εκατοντάδες. Αλλά και αυτή η αντίθεση απλώς επαληθεύει τον κανόνα του διπλού προσώπου της Ρώμης.

Η μονή της Trinità dei Monti βρίσκεται εδώ.