Αγία Αγνή Εκτός των Τειχών

Το συγκρότημα της Αγίας Αγνής Εκτός των Τειχών βρίσκεται στη Ρώμη, στο δεύτερο μίλι της Via Nomentana.
Χρησιμοποιείται ο όρος «συγκρότημα» γιατί στην περιοχή βρίσκεται ένα σύνολο παλαιοχριστιανικών οικοδομημάτων, τα οποία αναμορφώθηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Στην περιοχή θα συναντήσουμε:
– Tις κατακόμβες της Αγίας Αγνής
– Τα ερείπια μιας Κωνσταντίνειας βασιλικής του 4ου αιώνα
– Το μαυσωλείο της Κωνσταντίας (Santa Costanza), κόρης του Μ. Κωνσταντίνου
– Την βασιλική της Αγίας Αγνής, ναός του 7ου αιώνα, με το διπλανό μοναστήρι.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά τους:
Η ιστορία λέει πως η δεκατριάχρονη Αγνή, επειδή είχε απορρίψει το φλερτ του γιου του έπαρχου της Ρώμης, κατηγορήθηκε για χριστιανική συμπεριφορά και με διαταγή του Διοκλητιανού εκτέθηκε γυμνή σε ένα πορνείο, καθώς απαγορευόταν να θανατώνονται παρθένες. Από θαύμα όμως τα μαλλιά της μάκρυναν, καλύπτοντας όλο της το σώμα και διαφυλάσσοντας την τιμή της. Κανείς δεν τόλμησε να παραβιάσει την παρθενία της, παρά μόνο ένας, ο οποίος έπεσε κεραυνοβολημένος στα πόδια της. Τότε ρίχτηκε στην πυρά, η οποία έσβησε με τις προσευχές της. Στο τέλος θανατώθηκε με χτύπημα ξίφους στον λαιμό. Το σώμα της θάφτηκε στο νεκροταφείο της Nomentana που ήδη υπήρχε, ενώ στον τόπο του μαρτυρίου, κατά τον 8° αιώνα, χτίστηκε μια μικρή εκκλησία, η οποία ανοικοδομήθηκε πολλές φορές.
Στο Depositio Martyrum, το πιο παλαιό κείμενο πάνω στους βίους των μαρτύρων, αναφέρεται πως το “dies natalis”, η ημέρα του μαρτυρίου (και η αρχή της «νέας ζωής») ήταν η 21η Ιανουαρίου, ημέρα που γιορτάζεται και από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Το Μαυσωλείο

Η Κωνσταντία (ή Κωνσταντίνη), κόρη του Μ. Κωνσταντίνου, ήταν ιδιαίτερα αφοσιωμένη στην Αγία Αγνή, γιατί την είχε θεραπεύσει από την λέπρα, όταν είχε προσευχηθεί στον τάφο της. Έτσι, το 342 μ.Χ. πάνω σε ένα οικόπεδο που ανήκε στην οικογένειά της και κοντά στον τάφο της αγίας, κατασκεύασε μια βασιλική. Είχε σχήμα ιπποδρόμου με τα πλαϊνά κλίτη να ακολουθούν την καμπύλη του νάρθηκα. Από αυτή την πρώτη βασιλική έχουν μείνει μόνο κάποια ερείπια και τμήματα του περιμετρικού τοίχου. Στέγη, δάπεδο και κολόνες εξαφανίστηκαν, ίσως χρησίμευσαν για την κατασκευή της μεταγενέστερης βασιλικής.

Η Κωνσταντία θα θελήσει να κατασκευάσει δίπλα στην βασιλική ένα μαυσωλείο για τον εαυτό της, τον πατέρα της και την αδελφή της. Το μαυσωλείο ακολουθούσε τα ρωμαϊκά πρότυπα των ναών, μαυσωλείων και νυμφαίων, με το χαρακτηριστικό κυκλικό σχήμα των ροτόντων. Κατασκευάστηκε σε δύο φάσεις, μεταξύ 337 και 361 μ.Χ. Εκεί θα θαφτεί η Κωνσταντία, όπως ήταν η επιθυμία της, και αργότερα η αδελφή της, Ελένη. Όταν κατά τον 7° αιώνα θα κατασκευαστεί η νέα βασιλική της Αγίας Αγνής, το μαυσωλείο θα μετατραπεί σε βαπτιστήριο της βασιλικής, καθώς το κυκλικό σχήμα του ταίριαζε στην προβλεπόμενη χρήση.
Το 1254 το κτίριο μετατράπηκε σε εκκλησία, αφιερωμένη στην Άγια Κωνσταντία. Ήδη από τον Μεσαίωνα η κόρη του Κωνσταντίνου είχε αυθαίρετα χαρακτηριστεί «μάρτυρας» και προσφωνούνταν σαν «αγία».

Το εσωτερικό του Μαυσωλείου

Το μαυσωλείο ήταν πλούσια διακοσμημένο με μάρμαρα, ενώ ο τρούλος διέθετε ένα θαυμάσιο μωσαϊκό. Σήμερα αυτές οι διακοσμήσεις δεν υπάρχουν πια, διατηρείται μόνο ένα η ψηφιδωτή διακόσμηση στον ημικυλινδρικό θόλο του περιμετρικού διαδρόμου. Συμπληρώνουν την διακόσμηση 12 ζεύγη κιόνων ρωμαϊκής εποχής. Το μωσαϊκό του τρούλου αφαιρέθηκε το 1620 και αντικαταστήθηκε από τοιχογραφίες μέτριας ποιότητας.
Μια ορθογώνια κόγχη, απέναντι από την είσοδο, φιλοξενούσε την σαρκοφάγο της Κωνσταντίας. Ήταν φτιαγμένη από κόκκινο πορφυρίτη (μάρμαρο που προορίζονταν για την αυτοκρατορική οικογένεια) και διακοσμημένη με χριστιανικά θέματα που σχετίζονταν με την θεματολογία της ψηφιδωτής διακόσμησης του θόλου. Η σαρκοφάγος (μαζί με αυτή της Ελένης) φυλάσσεται από τα τέλη του 18ου αιώνα στα Μουσεία του Βατικανού (φώτο) και στη θέση της τοποθετήθηκε ένα γύψινο αντίγραφο.

Μαυσωλείο της Κωνσταντίας

Το μαυσωλείο είναι περιζήτητο για γάμους

Κατά την περίοδο του ουμανισμού υπήρχε η πεποίθηση πως το κτίριο ήταν κάποτε ναός αφιερωμένος στον Βάκχο και εκεί μάλιστα σύχναζε μια ομάδα Φλαμανδών καλλιτεχνών, κάνοντας ολονύχτια γλέντια. Πολλά από τα ονόματά τους εξακολουθούν να φαίνονται χαραγμένα στις τοιχογραφίες των κογχών. Το 1720 απαγορεύτηκε αυτή η «ειδωλολατρική» χρήση του κτιρίου.

Το εσωτερικό της σημερινής βασιλικής

Η Βασιλική της Αγίας Αγνής

Η αρχική κωνσταντίνεια βασιλική πιθανότατα εγκαταλείφθηκε τον 7°αιώνα, όταν ο Πάπας Ονώριος κατασκεύασε τον σημερινό ναό “ad corpus“, δηλαδή ακριβώς πάνω από το σώμα της μάρτυρος. Η παρουσία του σώματος της αγίας σε έναν διάδρομο στο πρώτο επίπεδο των κατακομβών, σε συνδυασμό με την επιθυμία να μην μετακινηθεί το σώμα (σε συμμόρφωση με την απαγόρευση της Ρωμαϊκής Εκκλησίας να μην γίνονται παρεμβάσεις στις τοποθεσίες ταφής, για να αποφευχθεί η διασπορά των λειψάνων), είχε ως αποτέλεσμα την κατασκευή μιας ημιυπόγειας εκκλησίας, με το δάπεδο στο ίδιο επίπεδο του τάφου και μόνο το ανώτερο τμήμα να προεξέχει από το έδαφος.

To ψηφιδωτό της κόγχης

Η μαρμάρινη σκάλα (1590) που οδηγεί στην πλευρική είσοδο της βασιλικής

Η λάρνακα με τα λείψανα των δύο αγίων

Το εσωτερικό αποτελείται από τρία κλίτη που χωρίζονται από αρχαίους κίονες με υπέροχα κορινθιακά κιονόκρανα,οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα ανήκαν στην προηγούμενη βασιλική. Από πάνω υπάρχει γυναικωνίτης με κολόνες του έβδομου αιώνα. Σύγχρονη με την κατασκευή της εκκλησίας είναι η αψίδα με το ψηφιδωτό (7ος αι.), όπου η Αγία Αγνή απεικονίζεται ενδεδυμένη με χρυσό πετραχήλι και μοβ φόρεμα, στα πρότυπα βυζαντινής αυτοκράτειρας, με τα σύμβολα του μαρτυρίου στα πόδια της την φωτιά και το σπαθί. Πλαισιώνεται από τον πάπα Ονώριο, που κρατάει στα χέρια το μοντέλο της νέας βασιλικής και από τον Σύμμαχο, τον τελευταίο συντηρητή της παλιάς βασιλικής. Το κιβώριο του δέκατου έβδομου αιώνα που στηρίζεται σε αρχαίους κίονες από πορφυρίτη, καλύπτει την Αγία Τράπεζα, κάτω από την οποία υπάρχουν τα λείψανα των αγίων Αγνής και Εμερζιάνας (Emerenziana), ομογάλακτης αδελφής της Αγνής. Τα λείψανα βρίσκονται μέσα σε ασημένια λάρνακα του 1615, η οποία καταβιβάστηκε για λόγους ασφαλείας απευθείας στο εσωτερικό της κρύπτης. Σήμερα μπορεί κανείς να δεί από κοντά τη λάρνακα, διαμέσου μιας σιδερένιας σχάρας, ακολουθώντας έναν υπόγειο διάδρομο που πραγματοποιήθηκε το 1950.

Κατακόμβες

Το συγκρότημα της Αγίας Αγνής Εκτός των Τειχών βρίσκεται εδώ.