Το αρχαιότερο Βαπτιστήριο

«Gens sacranda polis hoc semine nascitur almo
Quam foecundatus Spiritus edit aquis
Mergere peccator sacro purgande fluento […]»

«Εδώ, ένα αθάνατο έθνος στον ουρανό γεννιέται από ένα θείο σπόρο
που το γονοποιητικό Πνεύμα δημιούργησε από το νερό.
Βαπτίσου αμαρτωλέ στο ιερό ποτάμι, για να εξαγνιστείς […]»

(Απόσπασμα από επιγραφή του 5ου αιώνα στο Βαπτιστήριο του Λατερανού)

Μετά την νίκη του επί του Μαξέντιου το 312 μ.Χ., (εν Τούτω Νίκα κλπ) και αφού δολοφονήσει τους δύο γιούς του αντιπάλου του, ο Μέγας Κωνσταντίνος θα δημεύσει τον χώρο όπου στεγάζονταν η προσωπική έφιππη σωματοφυλακή του Μαξέντιου (οι λεγόμενοι equites singulares) και θα τον πραχωρήσει στον πάπα Μιλτιάδη για την ανέγερση ενός ναού, την σημερινή βασιλική του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό. Δεν ήταν τόσο θέμα πίστης αλλά μάλλον καιροσκοπισμού, καθώς ο αυτοκράτορας θα βαπτιστεί χριστιανός μόνο λίγο πριν πεθάνει.

Μαζί με την βασιλική θα κατασκευαστούν δίπλα της άλλα δύο ξεχωριστά κτίρια, το βαπτιστήριο και η επισκοπή, η κατοικία του επισκόπου της Ρώμης. Ο Κωνσταντίνος έχτισε αυτό τον χώρο εκτός της βασιλικής πιθανότατα για να έχουν σαφή συνείδηση οι κατηχούμενοι πως δεν ήταν ακόμη πλήρως μέρος της Εκκλησίας. Από εκείνη τη στιγμή, το ρωμαϊκό πρότυπο με την παρουσία των εν λόγω τριών κτιρίων θα αντιγραφεί παντού και όλες οι πόλεις θα διαθέτουν τρεις χώρους, ο ένας δίπλα στον άλλο: ο χώρος λατρείας, δηλαδή ο καθεδρικός ναός στο εσωτερικό του οποίου βρίσκεται ο επισκοπικός θρόνος, ο χώρος των βαπτίσεων, δηλαδή το βαπτιστήριο και η κατοικία του επισκόπου στην οποία ζούσε, η επισκοπή.

Το Βαπτιστήριο

Μέχρι τότε οι χριστιανοί δεν είχαν ένα ειδικό χώρο για την βάπτιση και το μυστήριο εκτελούνταν στα τρεχούμενα νερά του Τίβερη.
Πιθανώς στην Ρώμη, πριν από τον πέμπτο αιώνα, οι βαπτίσεις γίνονταν μόνο σε αυτό το Βαπτιστήριο. Σε άλλες εκκλησίες, όπως του Τιμίου Σταυρού στην Ιερουσαλήμ και του Αγίου Μάρκου, βρέθηκαν άλλα βαπτιστήρια, αλλά ανήκουν σε μεταγενέστερες περιόδους. Ο επίσκοπος μάλλον κάποια στιγμή κατάλαβε ότι ήταν αδύνατο γι ‘αυτόν να βαφτίσει όλους τους νέους χριστιανούς στο μοναδικό βαπτιστήριο της πόλης και έτσι ανέθεσε στις ενορίες αυτό το έργο. Μόνο τότε τα βαπτιστήρια θα πολλαπλασιαστούν.
Η βασιλική και βαπτιστήριο του Κωνσταντίνου επέζησαν μέχρι σήμερα, ενώ η επισκοπή, που αργότερα ονομάστηκε «πατριαρχείο», καταστράφηκε τον 16° αι. για να αντικατασταθεί από το Μέγαρο του Λατερανού.

Το Βαπτιστήριο του Λατερανού, μοντέλο και αρχέτυπο των χριστιανικών βαπτιστηρίων καθ’ όλη την διάρκεια του Μεσαίωνα, θεωρείται το σημαντικότερο της (δυτικής) χριστιανοσύνης γιατί ήταν το πρώτο που κατασκευάστηκε. Όπως είπαμε, οικοδομήθηκε από τον Μ. Κωνσταντίνο και τοποθετήθηκε εκεί που κάποτε βρίσκονταν κάποια ρωμαϊκά λουτρά. Μάλλον η πρώτη κατασκευή του βαπτιστηρίου ήταν απλώς μια τροποποίηση ενός από τους χώρους των λουτρών. Θεωρείται ένα από τα πρώτα δείγματα χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Αρχικά είχε κυκλικό σχέδιο, όπως και άλλοι χώροι λατρείας της ίδιας εποχής και μόνο επί Σίξτου Γ’ θα πάρει την οκταγωνική του μορφή.

Το εσωτερικό του Βαπτιστηρίου

Ήταν ένας ενιαίος χώρος με θόλο και ξύλινη σκεπή, ο οποίος καταλαμβάνονταν σχεδόν ολόκληρος από μια μεγάλη πισίνα. Αρχικά ήταν και αυτή κυκλική και αργότερα πήρε το οκταγωνικό σχήμα του κτιρίου. Το νερό πετάγονταν διαμέσου εφτά ασημένιων ελαφιών, τα οποία κλάπηκαν κατά τις βαρβαρικές επιδρομές. Μόνο το 1967 τοποθετήθηκαν τα δύο μπρούτζινα ελάφια που βλέπουμε σήμερα, τα οποία όμως έχουν μόνο διακοσμητικό ρόλο.

Κατά τον 5° αιώνα τοποθετήθηκε μια εσωτερική κιονοστοιχία σε δύο σειρές, από τον Σίξτο Γ’. Οι πλευρές οριοθετούνται από οκτώ κίονες από πορφυρίτη. Επίσης προστέθηκαν και τρία παρεκκλήσια στις πλευρές. Μετά από μια περίοδο εγκατάλειψης, αποτέλεσμα της εξορίας του παπισμού στην Αβινιόν και στη συνέχεια στο Βατικανό, τον 16° αιώνα άρχισαν εργασίες αποκατάστασης, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής της σημερινής εισόδου, ενώ τον 17° αιώνα ανακαινίστηκε εσωτερικά με νέα διακόσμηση. Ουσιαστικά αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι η μορφή που πήρε τον 6° αιώνα.

Αμέσως μετά την παλαιά είσοδο υπήρχε ένας προθάλαμος. Εδώ οι κατηχούμενοι στρέφονταν προς την δύση και αποτάσσονταν τον Σατανά ενώ μετά στρέφονταν προς την ανατολή και εκτελούσαν την ομολογία πίστεως. Εισέρχονταν κατόπιν στο κύριο χώρο του Βαπτιστηρίου όπου βαπτίζονταν. Το βάπτισμα γίνονταν με εμβάπτιση στο νερό. Οι γυναίκες συνοδεύονταν συνήθως από δεσποινίδες για λόγους ευπρέπειας.

Μετά το μυστήριο ντύνονταν όλοι με λευκά ρούχα και στη συνέχεια, μετά την επίκληση του Αγίου Πνεύματος, ακολουθούσε το Χρίσμα. Κατόπιν οι οι νεοβαπτισμένοι νεοφώτιστοι εξέρχονταν από το Βαπτιστήριο για να εισέλθουν στην βασιλική για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Όλα αυτά λάμβαναν χώρα την νύχτα του Πάσχα.

Ο τοίχος είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες της εποχής του Ουρβανού Η’ (17ος αι.) και αναπαριστάνουν περιστατικά με τον Μ. Κωνσταντίνο ( όραμα του σταυρού, νίκη επί του Μαξέντιου, θριαμβευτική είσοδος στην Ρώμη, αντικατάσταση ειδώλων με τον σταυρό, Σύνοδος της Νίκαιας).
Το Βαπτιστήριο εξακολουθεί ακόμη και σήμερα, ύστερα από πάνω από 1500 χρόνια, να τελεί βαπτίσεις κατά τα Σαββατοκύριακα, αν και συμβουλεύει τους γονείς να βαπτίζουν τα παιδιά στην ενορία που ανήκουν, ώστε να διατηρούνται οι δεσμοί της κοινότητας.