Portus, το αρχαίο λιμάνι της Ρώμης

Φεύγοντας με το αεροπλάνο από την Ρώμη, κοιτώντας από το παραθυράκι κατά την απογείωση ή απλώς χαζεύοντας στο google maps, θα παρατηρήσουμε δίπλα στο αεροδρόμιο του Φιουμιτσίνο μια τεχνητή λίμνη εξαγωνικού σχήματος. Μοιάζει με μοντέρνα κατασκευή αλλά έχει μια ηλικία σχεδόν 2.000 ετών. Η απόσταση των 3 χιλιομέτρων από την θάλασσα καθιστά σχεδόν αδύνατη την ταύτιση της -αν δεν το γνωρίζουμε ήδη- με το Portus, το λιμάνι του Τραΐανού, το αρχαίο επίνειο της Ρώμης και το μεγαλύτερο της αρχαιότητας.

Βρισκόμαστε στην εποχή της μέγιστης εξάπλωσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ήδη οι κοντινές ιταλικές επαρχίες δεν επαρκούν για τον εφοδιασμό σε τρόφιμα της αναπτυσσόμενης πόλης, που εν τω μεταξύ έχει ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο κατοίκους. Οι λιμοί ή απλώς οι φτωχές σοδίες ή οι πλημμύρες του Τίβερη μπορούσαν να δημιουργήσουν σοβαρότατα προβλήματα και έλλειψη τροφίμων. Σιτοβολώνας και ελαιώνας της Ρώμης θεωρούνταν η Βόρεια Αφρική (Αίγυπτος) και η Ισπανία, εύφορες και υποταγμένες περιοχές που πρόσφεραν σιτάρι και λάδι σε χαμηλότατες τιμές. Σιτάρι παρήγαγαν επίσης η Σικελία και η Σαρδηνία.

Την εποχή του μέγιστου μεγαλείου της η Ρώμη έφτασε να εισάγει 3,5 εκατομμύρια τόνους σιταριού, αστρονομικό ποσό για την εποχή. Υπολογίζεται ότι η ποσότητα των σιτηρών που χρειάζονταν για την σίτιση του πληθυσμού και του στρατού ανά μήνα, ήταν περίπου 260.000 – 430.000 τόνοι (περίπου 28 κιλά δημητριακών ανά κάτοικο). Εκτός αυτού, από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάρτιο η ναυσιπλοΐα ήταν επικίνδυνη λόγω των μεσογειακών καταιγίδων που βύθιζαν εύκολα τα ρωμαϊκά πλοία και η Ρώμη έπρεπε να συσσωρεύσει στις σιταποθήκες της τις κατάλληλες ποσότητες για να περάσει τον χειμώνα. Έπρεπε λοιπόν να διαθέτει ένα λιμάνι μεγάλης χωρητικότητας και εξίσου μεγάλες αποθήκες, που θα δούλευαν με αδιάκοπους ρυθμούς, όχι μόνο για να ξεφορτώσουν τα εμπορικά πλοία, αλλά και για να αποθηκεύσουν το εμπόρευμα, να εξασφαλίσουν την καλή διατήρησή του και να το μεταφέρουν στην πόλη.

Από κάτω προς τα πάνω: Αρχαία Όστια, Τίβερης, Portus.

Πρώτος ο Ιούλιος Καίσαρας και αργότερα ο Καλιγούλας κατάλαβαν την ανάγκη κατασκευής ενός ασφαλούς και μεγάλου λιμανιού. Οι Ρωμαίοι δεν είχαν προβεί πρωτύτερα σε μια τέτοια κατασκευή είτε γιατί δεν υπήρχαν οι αναγκαίοι πόροι, είτε λόγω έλλειψης τεχνογνωσίας, είτε λόγω των εμφυλίων πολέμων.
Μέχρι τότε τα εμπορικά πλοία αγκυροβολούσαν στις εκβολές του Τίβερη, στο μικρό λιμάνι της Όστιας. Εκεί τα εμπορεύματα μεταφορτώνονταν σε ελαφρά πλοιάρια, ειδικά για την ποτάμια ναυσιπλοΐα, τα οποία ανέπλεαν τον Τίβερη μέχρι τις κεντρικές αποθήκες στην Ρώμη. Τα μεγαλύτερα πλοία αγκυροβολούσαν στο Ποτσουόλι (έδρα και του στόλου), κοντά στην Νάπολη. Από εκεί η μεταφορά των εμπορευμάτων γίνονταν δια ξηράς, επιχείρηση χρονοβόρα αλλά και επικίνδυνη, καθώς τα καραβάνια με τα εμπορεύματα έπρεπε να διασχίσουν περιοχές με έλη, ελονοσία, άγρια ζώα και ληστές. Μετά τον βίαιο θάνατο του Καλιγούλα θα ανέβει στην εξουσία ο Κλαύδιος, ο οποίος έθεσε σαν σκοπό την εσπευσμένη εκκίνηση του μεγάλου έργου.

Η τοποθεσία στις εκβολές του Τίβερη δεν ήταν από τις πιο ιδανικές. Ήταν ελάχιστα προστατευμένη, εκτεθειμένη στις σφοδρές καταιγίδες, έπνεαν βίαιοι ο γαρμπής και ο μαΐστρος. Στο τότε μικρό λιμάνι δεν υπήρχαν κυματοθραύστες και το αποτέλεσμα των καταιγίδων ήταν συχνά η καταστροφή των ξύλινων σκαφών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο βρέθηκαν πολλά ευρήματα ναυαγίων κατά μήκος της ακτής. Το τοπικό μουσείο των ρωμαϊκών πλοίων φιλοξενεί οκτώ ναυάγια, ενώ περίπου άλλα δέκα θάφτηκαν κατά την κατασκευή του αεροδρομίου του Φιουμιτσίνο.

Χρειάστηκαν 22 χρόνια για την ολοκλήρωση του έργου (64 μ.Χ.). Ήταν ένα κυκλώπειο έργο, με ένα λιμάνι 150 εκταρίων, που προστατεύονταν από δύο τεράστιους καμπυλωτούς λιμενοβραχίονες. Στην είσοδο του λιμανιού κατασκευάστηκε μια τεχνητή νησίδα με ένα μεγάλο φάρο. Για τα θεμέλια της νησίδας βυθίστηκε το μεγάλο ειδικό πλοίο που είχε κατασκευάσει ο Καλιγούλας για να μεταφέρει από την Αίγυπτο στην Ρώμη τον οβελίσκο που βρίσκεται σήμερα στην πλατεία του Αγίου Πέτρου.
Βόρεια και νότια του λιμανιού σκάφτηκαν από τον Τίβερη μέχρι την θάλασσα δύο τεχνητά κανάλια ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος πλημμυρών. Ο Κλαύδιος δεν θα το δει τελειωμένο γιατί εν τω μεταξύ θα δολοφονηθεί από την μητέρα του Νέρωνα, επόμενου αυτοκράτορα. Ο Νέρωνας θα το εγκαινιάσει και θα το «διαφημίσει», θέτοντας την εικόνα του λιμανιού σε νόμισμα που θα κόψει, μάλλον μοναδικό όργανο προπαγάνδας που θα μπορούσε να φθάσει σε όλες τις γωνιές της αυτοκρατορίας.

Σηστέρτιο του 112 μ.Χ. με τον Τραϊανό και το λιμάνι.

Το νέο λιμάνι θα λειτουργήσει μόνο για λίγες δεκαετίες. Η συνεχής συσσώρευση άμμου από τα ρεύματα,το υπερβολικό κόστος συντήρησης και μια πρωτοφανής θαλασσοταραχή που θα βυθίσει 200 πλοία, θα αναγκάσει το 100 μ.Χ. τον αυτοκράτορα Τραϊανό να ξεκινήσει εργασίες για ένα νέο λιμάνι. Ο Τραϊανός θα αποφασίσει να μην κατασκευάσει εκ του μηδενός ένα νέο, αλλά να χρησιμοποιήσει τις υπάρχουσες δομές του λιμανιού του Κλαύδιου. Η καινοτομία ήταν η κατασκευή ενός μεγάλου εσωτερικού λιμένα με εξαγωνικό σχήμα. Παράλληλα κατασκεύασε ένα κανάλι επικοινωνίας με τον Τίβερη, το οποίο διευκόλυνε πολύ την μεταφόρτωση των εμπορευμάτων σε πλοία που αναπλέοντας τον Τίβερη έφταναν μέχρι την Ρώμη. Γύρω από το εξαγωνικό λιμένα χτίστηκαν νέες και μεγαλύτερες αποθήκες. Σχεδιαστής του λιμένα θεωρείται μάλλον ο Απολλόδωρος ο Δαμασκηνός, Έλληνας μηχανικός και αρχιτέκτονας από την Δαμασκό της Συρίας.

Η εξαγωνική λεκάνη είχε βάθος 5 μέτρα και ο πυθμένας ήταν πλακόστρωτος για να διευκολύνει τις εργασίες καθαριότητας. Kάθε πλευρό του εξάγωνου είχε μήκος 358 μέτρα και υπολογίζεται πως η χωρητικότητά της ανέρχονταν σε 200 πλοία ενώ άλλα 150 μπορούσαν να φιλοξενηθούν στα κανάλια και στην νεωδόχο.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λογική της οργάνωσης, η οποία ήταν σχεδόν στρατιωτική. Τα φορτηγά πλοία (onerariae) αγκυροβολούσαν στις αποβάθρες των δύο πλευρών του καναλιού της εισόδου ή σε εκείνες της εσωτερικής λεκάνης και τα εμπορεύματα ξεφορτώνονταν και μεταφέρονταν άμεσα στις αποθήκες. Από εκεί αναχωρούσαν για την Ρώμη μετά από μια περίοδο σύντομης ή μακράς παραμονής, ανάλογα με την φθαρτότητα και την φύση του προϊόντος. Μια σειρά διαδρόμων και εσωτερικών αυλών διευκόλυνε τη κατανομή των προϊόντων στις αποθήκες, ενώ ένα σύστημα με ράμπες  επέτρεπε τη μεταφορά των φορτίων στους επάνω ορόφους. Ένα νέο τεχνητό κανάλι, το Κανάλι του Τραίανού (που υπάρχει μέχρι σήμερα) σύνδεε το λιμάνι με τον Τίβερη.

Από το 314, χρονιά του Συμβουλίου της Αρλ, με διάταγμα του Κωνσταντίνου το Portus έγινε αυτόνομη πόλη και ονομάστηκε Civitas Flavia Costantiniana Portuensis ή πιο απλά «Portus Romae», διακόπτοντας την διοικητική του εξάρτηση από την Όστια, η οποία έπεσε σε παρακμή.
Κατά την περίοδο αυτή δόθηκε μέγιστη προσοχή στη διατήρηση της λειτουργικότητας και την εγγύηση της ασφάλειας των εγκαταστάσεων, τα οποία αντιπροσώπευαν την ίδια την επιβίωση της πρωτεύουσας.  Για το λόγο αυτό χτίστηκε ένα αμυντικό τείχος που περιέβαλε αρχικά ολόκληρη την περιοχή, αλλά σταδιακά, σε συνδυασμό με την αύξηση των βαρβαρικών επιδρομών και τη συνακόλουθη ανάγκη άμεσης μεταφοράς των αγαθών στη Ρώμη χωρίς στάση στις αποθήκες, μειώθηκε σε ένα μόνο τμήμα, το λεγόμενο «Κάστρο του Λιμανιού» που συνδέθηκε με τα γεγονότα των γοτθικών πολέμων (Ε’ αιώνας).

Οι μετατροπές της μορφολογίας του εδάφους, η μετακίνηση της ακτογραμμής και η έλλειψη συντήρησης μετά την οικονομική και πολιτική κατάρρευση της Ρώμης οδήγησαν αρκετά γρήγορα στην εγκατάλειψη και στο πλημμύρισμα της περιοχής, το οποίο κάλυψε σχεδόν όλη  την εξαγωνική λεκάνη. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την περίοδο του Μεσαίωνα, εκτός…του ότι χρησιμοποιήθηκε από τον τοπικό επίσκοπο σαν ιχθυοτροφείο για την διάθεση ψαριών για την νηστεία της Παρασκευής. Επίσης, όταν ο πάπας Ιωάννης κάλεσε το 879 μια αντιπροσωπεία από το Αμάλφι, τους συμβούλεψε να αγκυροβολήσουν στο Portus για να τους φέρει στη Ρώμη με τα πλοία του. Ως εκ τούτου, η είδηση αυτή δείχνει πως το εξαγωνικό λιμάνι εξακολουθούσε να λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο μέχρι το τέλος του ένατου αιώνα.

Η εξαγωνική λεκάνη σήμερα.

Από το 19ο αιώνα θα αρχίσει να έλκει την προσοχή των μελετητών, ενώ το 1856 η πλούσια οικογένεια Τορλόνια θα αγοράσει ολόκληρη την περιοχή και θα ξεκινήσει την ανάκτηση. Το 1923 θα καθαριστεί και θα αποκατασταθεί η εξαγωνική λεκάνη.
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στο λιμάνι του Τραϊανού εγκαταστάθηκε ο Δέκατος Στολίσκος MAS (Xª Flottiglia MAS) μια ειδική μονάδα καταδρομέων του Ιταλικού Ναυτικού, εξοπλισμένη με επιθετικά σκάφη, προκειμένου να αντιμετωπίσει την συμμαχική απόβαση στο κοντινό Άντσιο. Τα σκάφη ήταν κρυμμένα στο κανάλι του Τραϊανού, έτοιμα να βγουν στον Τιβερη και στην  θάλασσα.
Την δεκαετία του ’80 ο νέος ιδιοκτήτης θα μετατρέψει την περιοχή σε …Safari Park με λιοντάρια, καμηλοπαρδάλεις και πιθήκους κλεισμένα στις ρωμαϊκές αποθήκες, αδιαφορώντας για την κατακραυγή του επιστημονικού κόσμου.
Η απαλλοτρίωση από το ιταλικό κράτος – όχι του σύνολου της περιοχής – ολοκληρώθηκε στο τέλος της δεκαετίας του ’90 και από τότε επιβλέπεται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Στοά του Κλαύδιου
Ήταν μια από τις εισόδους του λιμανιού του Κλαύδιου. Οι κολόνες αποτελούνται από τμήματα τραβερτίνη, χωρίς φινίρισμα, χαρακτηριστικό της εποχής. Αργότερα αφομοιώθηκαν στις νέες αποθήκες και αποτελούσαν την μνημειώδη είσοδο προς τον χώρο αποθήκευσης.

Νεοδώχος (ντόκος)
Πρόκειται για μια ορθογώνια λεκάνη (περίπου 230 x 48 μ). Αν και οι έρευνες βρίσκονται ακόμα σε αρχικό στάδιο, το βάθος υπολογίζεται σε περίπου 8 μέτρα, αλλά δεν μπορεί να καθοριστεί αν το δάπεδο της ήταν πλακόστρωτο, σαν αυτό της εξαγωνικής λεκάνης. Κρίνοντας από το μέγεθος και τον τύπο των δεστρών πρόσδεσης, προορίζονταν για τη φόρτωση και την αποστολή στη Ρώμη ποτάμιων σκαφών μεσαίου και μικρού τονάζ.

Αποθήκες των Σεβήρων

Αν και αρχικά αποδόθηκαν στην εποχή των Σεβήρων, στην πραγματικότητα ανάγονται στην εποχή του Αδριανού και των Αντωνίνων. Είχαν σχήμα L και μάλλον παραπάνω από έναν όροφο.
Οι αποθήκες ήταν οργανωμένες με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε η εκφόρτωση, η ταξινόμηση, η αποθήκευση και η φόρτωση των εμπορευμάτων να γίνονται συγχρόνως σε κάθε περιοχή χωρίς πρόβλημα, μέσω των συστημάτων από ράμπες.
Η πρόσβαση στους χώρους των διαφόρων επιπέδων γίνονταν από ένα διάδρομο διανομής που φωτίζονταν από παράθυρα, τα οποία εξασφάλιζαν την ορατότητα στο εσωτερικό, καθώς εκεί υπήρχαν μόνο σχισμές για τον εξαερισμό. Στο παρελθόν υπέστησαν σοβαρές ζημιές από καθιζήσεις εδάφους και σεισμό.

Αποθήκες των Σεβήρων

Αποθήκες του ΤραΪανού

Αυτές οι αποθήκες ήταν μέρος του σχεδίου του Τραϊανού αλλά ολοκληρώθηκαν σε 80 χρόνια. Οι αποθηκευτικοί χώροι είχαν διαστάσεις 14×6 μέτρα και θολωτή στέγη. Για να εξασφαλιστεί η σωστή διατήρηση των σιτηρών, τα επίπεδα των δαπέδων ήταν ανυψωμένα και στο κενό κυκλοφορούσε αέρας.

Η λειτουργία των αποθηκών συνεχίστηκε ακόμη και κατά την ύστερη αρχαιότητα. Ένας νόμος του Θεοδοσιανού κώδικα του 364 επέβαλε την αποκατάσταση των ρωμαϊκών και λιμενικών αποθηκών, τονίζοντας τον σημαντικό ρόλο που εξακολουθούσαν να παίζουν αυτές τις δομές. Ένα μέρος του βορείου μετώπου των αποθηκών περικλείστηκε κατά τον 4°-5° αι. από έναν αμυντικό περίβολο (προηγούμενη φώτο).

Παλαιοχριστιανική βασιλική

Υπό ανασκαφή βρίσκεται και μια  παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με αίθριο. Βρίσκεται εκεί που ήταν η εμπορική καρδιά της αρχαίας πόλης, από την οποία οποία επαναχρησιμοποίησε δομές και ψηφιδωτά δάπεδα. Ήταν διακοσμημένη με τοιχογραφίες και μάρμαρα και μάλλον ταυτίζεται με τον πρώτο καθεδρικό ναό του Portus.

Το Portus είναι το μοναδικό λιμάνι της αρχαιότητας που έχει επιζήσει μέχρι τις μέρες μας. Δεν έχει αποκαλύψει ακόμη όλα τα μυστικά του και πολλά πανεπιστήμια απ΄’όλο τον κόσμο συνεργάζονται με ανασκαφές και έρευνες.
Είναι ανοικτό μόνο λίγες μέρες κάθε μήνα και η δωρεάν είσοδος επιτρέπεται κατόπιν ραντεβού και με συνοδό της υπηρεσίας.

Το Λιμάνι του Τραϊανού βρίσκεται εδώ.