Domus Aurea, η Χρυσή Οικία του Νέρωνα

         “Egone ex omnibus mortalibus placui electusque sum, qui in terris deorum vice fungerer?”
        «Εγώ ο ίδιος δεν άρεσα και δεν εκλέχτηκα μεταξύ όλων των θνητών, για να παίξω το ρόλο των θεών στη γη;»

        (Σένεκας, Περί επιείκειας)

Γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα, ένας νεαρός που περπατούσε στους αμπελώνες του Όππιου Λόφου θα πέσει κατά λάθος μέσα σε ένα άνοιγμα του εδάφους και θα βρεθεί σε μια παράξενη σπηλιά γεμάτη ζωγραφισμένους τοίχους. Σύντομα οι νέοι καλλιτέχνες της Ρώμης θα αρχίσουν να επισκέπτονται το μέρος, κατεβαίνοντας κρεμασμένοι από σχοινιά για να δουν την ανακάλυψη με τα μάτια τους. Οι τοιχογραφίες που τότε ανακαλύφθηκαν και που σήμερα έχουν ξεθωριάσει, επηρέασαν σε σημαντικότατο βαθμό ολόκληρη την Αναγέννηση. Όταν ο Πιντουρίκιο, ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ Άγγελος εισχώρησαν στο στενό άνοιγμα και αιωρούμενοι μελέτησαν αυτές τις τοιχογραφίες, απλά ανακάλυψαν τι ήταν στην πραγματικότητα ο «αρχαίος κόσμος». Αυτοί αλλά και άλλοι καλλιτέχνες που εργάζονταν στη Ρώμη εκείνη την περίοδο υιοθέτησαν την τεχνική και το στυλ και συνέβαλαν στην εξάπλωση και στην υπόλοιπη Ιταλία αυτών των διακοσμήσεων που θα ονομαστούν «γκροτέσκα» (από το grotta, σπήλαιο στα ιταλικά).
Αυτές οι τοιχογραφίες ανήκαν στην Χρυσή Οικία (Domus Aurea) του Νέρωνα. Τι ήταν όμως η Χρυσή Οικία και για ποιόν λόγο βρέθηκε θαμμένη ολόκληρη μέσα στο χώμα;

Την νύχτα της 18ης Ιουλίου του 64 μ.Χ. θα ξεσπάσει στην Ρώμη η τρομερή πυρκαγιά που θα καταστρέψει μεγάλο μέρος της πόλης και θα μείνει γνωστή στην ιστορία σαν η Μεγάλη Πυρκαγιά της Ρώμης. Η φωτιά θα ξεκινήσει από τον ιππόδρομο και ο δυνατός άνεμος, καθώς και οι εύφλεκτες ύλες των καταστημάτων, θα την μεταδώσουν με μεγάλη ταχύτητα. Η πυρκαγιά θα κρατήσει 9 μέρες και θα καταστρέψει 10 από τα 14 διαμερίσματα τη πόλης. Ο αριθμός των νεκρών θα παραμείνει άγνωστος, ενώ οι άστεγοι θα ανέλθουν σε 200.000.

Με το ξέσπασμα της πυρκαγιάς ο αυτοκράτορας Νέρωνας βρίσκεται στο Άντσιο αλλά θα έλθει αμέσως στην πόλη για να οργανώσει τα αντίμετρα και για να διευθύνει την οργάνωση, συμμετέχοντας προσωπικά στις προσπάθειες για το σβήσιμο τη φωτιάς. Αμέσως μετά θα κατηγορήσει τους χριστιανούς που ζούσαν στην Ρώμη σαν υπεύθυνους του εμπρησμού, για να αποφευχθούν φήμες που εν τω μεταξύ είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν και τον κατηγορούσαν ευθέως σαν εμπρηστή της πόλης.
Η αλήθεια είναι πως ακόμη και σήμερα δεν έχει αποδειχθεί η ενοχή ή η αθωότητά του, αντικειμενικά δεν είχε λόγους να το κάνει και σίγουρα η χριστιανική ιστοριογραφία δεν του συγχώρεσε το γεγονός πως ανάμεσα στα θύματα των αντιποίνων συγκαταλέγονται ο Πέτρος και ο Παύλος. Επίσης, η περιγραφή του Νέρωνα να παίζει την λύρα ενώ η Ρώμη καίγονταν, είναι εντελώς προϊόν φαντασίας. Αντίθετα, θα ανοίξει τα ανάκτορα για να φιλοξενήσει τους πυροπαθείς ενώ κατά την ανοικοδόμηση στης Ρώμης θα δημιουργήσει το πρωτο στον κόσμο ρυθμιστικό σχέδιο. Θα σκιαγραφηθεί σαν ένας παρανοϊκός, στυγερός και μεγαλομανής αυτοκράτορας, αν και πολλές ωμότητες που διέπραξε (για τα σημερινά δεδομένα) δεν απέχουν πολύ από τα πρότυπα και τις συνήθειες της εποχής. Εξάλλου, στην συγκεκριμένη περίπτωση, η ιστορία γράφτηκε από τους νικητές (Γερουσία) και από τους εχθρούς του (Τάκιτος).

Στην πυρκαγιά θα καταστραφεί και η οικία του Νέρωνα, το Domus Tarnsitorius, και έτσι θα αποφασίσει να κατασκευάσει μια καινούργια κατοικία.

Το σύμπλεγμα της Χρυσής Οικίας όπως φάνταζε τo 68 μ.Χ.

Η νέα κατοικία, ή σωστότερα σύμπλεγμα κατοικιών, είχε μια έκταση 250 εκταρίων και κάλυπτε 3 λόφους στο κέντρο της Ρώμης. Πρακτικά ήταν μια πόλη στην πόλη.  Ο Νέρωνας θεωρούνταν ένας «ανατολικός» αυτοκράτορας και του άρεσαν οι παραθαλάσσιες βίλες της Μεσογείου και οι μεγάλες στοές της Αλεξάνδρειας. Έτσι δεν θα διστάσει να μεταφέρει αυτό το περιβάλλον στην Ρώμη, φροντίζοντας να προσθέσει στην νέα κατοικία μακρές στοές και κρυπτοστοές, ταράτσες με άπλετη θέα και φυσικά…την θάλασσα. Στην κοιλάδα που σήμερα βρίσκεται το Κολοσσαίο θα κατασκευάσει μια μεγάλη λίμνη (Stagnum Neronis) περιτριγυρισμένη με στοές. Κάθε πλευρό της λίμνης είχε μήκος 200 μέτρα ενώ το βάθος ήταν 4 μέτρα. Στον Παλατινό Λόφο θα κατασκευάσει τα ανάκτορα, τα οποία χρησιμοποιούσε αποκλειστικά για κρατικούς λόγους ενώ στον απέναντι Εσκουιλινό λόφο θα κατασκευάσει την ιδιωτική του κατοικία, τον τόπο στον οποίο αποτραβιόνταν για να χαλαρώσει και να αφιερωθεί στην τέχνη. Αυτή είναι και η πτέρυγα η οποία σώζεται μέχρι σήμερα. Δίπλα στην λίμνη θα τοποθετήσει ένα τεράστιο μαρμάρινο άγαλμα (Colossus Neronis) που τον αναπαριστούσε σαν θεό Ήλιο. Αυτό το κολοσσιαίο  άγαλμα είχε ύψος γύρω στα 37 μέτρα και κάθε αχτίδα του φωτοστέφανου είχε μήκος 6 μέτρα. Το άγαλμα θα επιζήσει μέχρι τον 5° αιώνα και θα καταστραφεί από τον Μέγα Γρηγόριο. Η 4η πλευρά τη σκηνογραφίας της κατοικίας έκλεινε με μια σειρά σιντριβανιών.

Η πτέρυγα της Χρυσής Οικίας που σώζεται σήμερα (για συντομία θα την ονομάσουμε απλά Χρυσή Οικία) ήταν γεμάτη διακοσμήσεις από καθαρό χρυσό, εξ ου και το όνομα και παντού βρίσκονταν πολύτιμες πέτρες, τοιχογραφίες, φύλλα από ελεφαντόδοντο, πολύχρωμα μάρμαρα και μωσαϊκά.

Θα κατασκευαστεί μόλις σε 4 χρόνια και όταν ο Νέρωνας θα την εγκαινιάσει θα πει πως επιτέλους θα κατοικούσε «σε μια κατοικία άξια ενός ανθρωπου». Οι γιορτές και τα συμπόσια που ο Νέρωνας θα οργανώσει στην νέα του κατοικία θα παραμείνουν διάσημα και θα αναφέρονται για 300 χρόνια μετά τον θάνατό του. Αλλά θα την απολαύσει για ελάχιστο διάστημα, σχεδόν καθόλου: Το 68 μ.χ. θα στραφούν εναντίων του η Γερουσία και η Πραιτοριανοί, αναγκάζοντάς τον να εγκαταλείψει την Ρώμη και στην συνέχεια να αυτοκτονήσει σε ηλικία 32 ετών. Γνωστή και η φράση που θα προφέρει πριν βυθίσει το ξίφος στον λαιμό του: Qualis artifex pereo! (Οίος καλλιτέχνης απόλλυμαι!)

Μπαίνοντας στην Χρυσή Οικία

Η κρυπτοστοά. Από τα ανοίγματα στα δεξιά κάποτε έμπαινε το φως του ήλιου.

Αμέσως μετά τον θάνατό του θα υποστεί από την Γερουσία και την damnatio memoriae, την καταδίκη της μνήμης, την κύρωση που επέβαλε το σβήσιμο κάθε ίχνους του περάσματος ενός ανθρώπου από την γη. Αλλά σαν τραγική ειρωνεία, το όνομά του θα παραμείνει γνωστό μέχρι σήμερα, ίσως είναι ο γνωστότερος Ρωμαίος αυτοκράτορας, ενώ το κολοσσιαίο άγαλμά του κατά πάσα πιθανότητα θα δώσει το όνομά του στο Αμφιθέατρο των Φλαβίων (Κολοσσαίο).

Στα πλαίσια μιας λαϊκιστικής κίνησης, οι μετέπειτα αυτοκράτορες θα αποφασίσουν να «επιστρέψουν» στον λαό, τον χώρο που καταλάμβανε η Χρυσή Οικία. Έτσι η τεχνητή λίμνη θα αποστραγγιστεί και στην θέση της θα οικοδομηθεί το Κολοσσαίο. Λίγο αργότερα, το 104 μ.Χ.,  με το ίδιο σκεπτικό, ο Τραϊανός θα αποφασίσει να κατασκευάσει δημόσια λουτρά στον χώρο της Χρυσής Οικίας. Έτσι η κατοικία θα καταστραφεί μερικώς, θα απογυμνωθεί από τις πολύτιμες διακοσμήσεις, θα σφραγιστούν τα παράθυρα και τα ανοίγματα, θα ξηλωθεί ο πρώτος όροφος και θα σκεπαστεί ολόκληρη με χώμα, για να μετατραπεί σε βάση των λουτρών. Το χώμα και η άμμος θα την απομονώσουν από το περιβάλλον και θα καταφέρουν με αυτό τον τρόπο να διατηρήσουν σε καλή κατάσταση τις τοιχογραφίες, τουλάχιστον μέχρι την Αναγέννηση.

Σήμερα η Χρυσή Οικία του Νέρωνα βρίσκεται περίπου 3,5 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Δεν γίνονται ακόμη έργα ανάδειξης, οι εργασίες βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της στερέωσης και παροχής ασφάλειας.

Αυτό που σώζεται σήμερα από την Χρυσή Οικία, είναι μια πτέρυγα μήκους 300μ. και πλάτους 50μ, με περίπου 150 δωμάτια. Ήταν το τμήμα της κατοικίας αφιερωμένο στις γιορτές και στην χαλάρωση του αυτοκράτορα και των φιλοξενούμενων του, γι αυτό τον λόγο δεν υπάρχουν κουζίνες, υπνοδωμάτια και αποχωρητήρια. Τα δωμάτια, επενδυμένα με μάρμαρο και φύλλα χρυσού είχαν κόγχες και εξέδρες, υπήρχαν πισίνες σε κάθε όροφο και συντριβάνια στους διαδρόμους. Οι θολωτές οροφές ύψους 10-11 μέτρων ήταν διακοσμημένες με γύψινες τοιχογραφίες, πολύτιμους λίθους και κοχύλια.
Χωρίζεται σε δύο τμήματα. Ένα δυτικό, με μια τετράγωνη αυλή που περικλείεται από στοές, στις οποίες προβάλλουν τα ιδιωτικά δωμάτια της κατοικίας, γνωστά με τα ονόματα των τοιχογραφιών που τις διακοσμούν: To δωμάτιο του Θόλου με τις Κουκουβάγιες, το Νυμφαίο του Οδυσσέα και του Πολύφημου κλπ. Το δυτικό τμήμα είναι πιο σύνθετο, με μια σειρά δωματίων γύρω από την Οκτάγωνη Αίθουσα. Και εδώ τα δωμάτια παίρνουν το όνομα από τις τοιχογραφίες (Αχιλλέας στην Σκύρο, Χρυσός Θόλος, Έκτωρας και Ανδρομάχη κλπ). Μια τεράστια κρυπτοστοά επέτρεπε μεταγευματικούς περιπάτους και συζητήσεις.
Αλλά το πιο σημαντικό δωμάτιο της πτέρυγας ήταν η Οκτάγωνη Αίθουσα.

Η οκτάγωνη αίθουσα

Η οκτάγωνη αίθουσα ήταν το σαλόνι για τα συμπόσια. Στο κέντρο βρίσκονταν το τρικλίνιο του αυτοκράτορα. Ένα στρογγυλό οπαίο στην οροφή εξασφάλιζε τον φωτισμό και έριχνε μια δεσμίδα φωτός στο κέντρο, κάνοντας τον Νέρωνα να φαντάζει σαν θεός. Όλη η αίθουσα ήταν επενδυμένη με μάρμαρο, ενώ η οροφή ήταν καλυμμένη με ψηφιδωτά. Σε μια πλευρά ένα κεκλιμένο επίπεδο δημιουργούσε έναν καταρράκτη ο οποίος τροφοδοτούνταν με νερό από έναν εξωτερικό υδραγωγό.

Οι αρχιτέκτονες είχαν δημιουργήσει έναν έξυπνο μηχανισμό που κινούνταν από σκλάβους, ο οποίος έστρεψε το ανώτερο τμήμα της οροφής σαν τον ουρανό της αρχαίας αστρονομίας, ενώ ταυτόχρονα ψεκάζονταν αρώματα και έπεφταν ροδοπέταλα στους συμμετέχοντες στο συμπόσιο. (Να σημειώσουμε πως πρόσφατα ανακαλύφθηκε στον Παλατινό λόφο άλλη μια αίθουσα συμποσίων, η οποία με έναν άλλο ανάλογο μηχανισμό περιστρέφονταν ολόκληρη).

Όπως είπαμε, αυτή η άγνωστη τεχνοτροπία που προσέλκυσε τους διάφορους καλλιτέχνες, ονομάστηκε «γκροτέσκα», από την ιταλική λέξη grotta, που σημαίνει «σπήλαιο». Πράγματι, οι πρώτοι επισκέπτες νόμιζαν πως βρίσκονταν μέσα σε ένα φυσικό σπήλαιο. Γκροτέσκο είναι επίσης και συνώνυμο του «αλλόκοτου». Γιατί άραγε;
Η διακόσμηση γκροτέσκο χαρακτηρίζεται από την απεικόνιση υβριδικών πλασμάτων και τεράτων, χιμαιρών, σφιγγών, Αρπυιών, προσωπείων και τοπίων. Συχνά παρουσιάζονται σαν λεπτές μορφές που αναμειγνύονται σε γεωμετρικές και νατουραλιστικές διακοσμήσεις, συμμετρικά, σε λευκό ή μονόχρωμο φόντο. Η επίδραση στους καλλιτέχνες της Αναγέννησης ήταν άμεση και βαθιά και θα την ξαναπροτείνουν σαν imitatio antiquitatis (μίμηση της αρχαιότητας). Πολλοί καλλιτέχνες πέρασαν από την Χρυσή Οικία, ορισμένοι μάλιστα άφησαν και μαρτυρίες: Πράγματι, ερευνώντας τα δωμάτια της κατοικίας, οι αρχαιολόγοι θα ανακαλύψουν στους τοίχους και στις οροφές, τις υπογραφές του Πιντουρίκιο, του Pαφαήλ, του Γκιρλαντάιο και άλλων.

Ορισμένα δείγματα αυτής της διακόσμησης είναι:
– H Μικρή Στοά του καρδινάλιου Μπιμπιένα,  έργο του Ραφαήλ,
– Η Γκαλερία στα Uffizi στην Φλωρεντία,
– Έργα του Τζοβάνι ντα Ούντινε, μαθητή του Ραφαήλ
-Το παρεκκλήσι του Φιλίπο Στρότσι, έργο του Φιλίπο Λίπι
-Tο παρεκκλήσι Ντέλα Ρόβερε και η βιβλιοθήκη Πικολόμινι, έργα του Πιντουρίκιο.

Δυστυχώς η ανακάλυψη των «σπηλαίων» κατά την Αναγέννηση θα ταράξει την ευαίσθητη κλιματολογική ισορροπία που διατηρούσε άθικτες τις τοιχογραφίες και  θα προκαλέσει την είσοδο της υγρασίας στις αίθουσες, ξεκινώντας μια διαδικασία αναπόφευκτης φθοράς και καταστροφής.

Κατά τον 18° αιώνα, αμέσως μετά τις ανακαλύψεις των τοιχογραφιών της Πομπηίας, οι αρχαιολόγοι θα ενδιαφερθούν για την Χρυσή Οικία και θα απελευθερωθούν από το χώμα γύρω στις 16 αίθουσες. Τον επόμενο αιώνα θα απελευθερωθούν άλλα 50 δωμάτια και θα συνταχθεί ένα πρώτο τοπογραφικό σχέδιο. Στις αρχές του 20ου αιώνα θα γίνουν εργασίες για την ανάδειξη των λουτρών του Τραΐανού που βρίσκονται από πάνω, στην επιφάνεια, αδιαφορώντας εντελώς για τον υπόγειο χώρο. Μόνο κατά τα μεταπολεμικά χρόνια θα αρχίσουν εργασίες στερέωσης και αδιαβροχοποίησης των οροφών. Στις αρχές του ’80 θα κλείσει εντελώς για το κοινό λόγω επικινδυνότητας, θα ξανανοίξει αργότερα αλλά το 2001 θα ξανακλείσει εξαιτίας πτώσεων τμημάτων της οροφής λόγω των δυνατών βροχών. Η προγραμματισμένη επαναλειτουργία για το 2007 θα ματαιωθεί λόγω νέων καταρρεύσεων και το ίδιο θα συμβεί και το 2010. Θα ανοίξει για το κοινό για λίγους μήνες το 2014 επιτρέποντας την πρόσβαση σε έναν περιορισμένο αριθμό επισκεπτών ανά επίσκεψη και πάντα με την συνοδεία αρχαιολόγου. Θα κλείσει ξανά το 2015 με πρόβλεψη να ξανανοίξει μετά από 5 χρόνια.
Το σημαντικότερο πρόβλημα για την Χρυσή Οικία είναι τα νερά των βροχών που εισχωρούν από την επιφάνεια και οι ρίζες των δέντρων. Για αυτό τον λόγο η μόνη λογική επέμβαση που μπορεί να γίνει είναι η ταυτόχρονη εργασία στον υπόγειο χώρο αλλά και στο πάρκο της επιφάνειας, δημιουργώντας μια συμβίωση. Προβλέπεται να δημιουργηθεί αμέσως κάτω από την επιφάνεια ένα σύστημα αποστράγγισης αποτελούμενο από τέσσερα στρώματα, το οποίο δεν θα επιτρέπει στα νερά να φτάσουν στην οροφή και παράλληλα θα απομακρυνθούν τα δέντρα του πάρκου των Θερμών του Τραΐανού. Για αυτό τον σκοπό, όπως και για την ανάδειξη των ευρυμάτων, θα χρειαστούν 5 χρόνια και περίπου 8 εκατομμύρια ευρώ.

Η Χρυσή Οικία του Νέρωνα βρίσκεται εδώ.

[/vc_column_text]