Κατάλοιπα του φασισμού

Σε μια από τις προηγούμενες αναρτήσεις μιλήσαμε για το καταφύγιο του Μουσολίνι. Άραγε, επιζούν ακόμη στην Ρώμη άλλα ίχνη του περάσματος του Μουσολίνι και του φασισμού; Η απάντηση είναι σαφώς καταφατική. Πρέπει να εξαιρέσουμε βέβαια τα διάφορα κρατικά κτίρια και τις χιλιάδες πολυκατοικιών και μονοκατοικιών που κατασκευάστηκαν την συγκεκριμένη εποχή, τα οποία, αν και αποτελούν παραδείγματα της ιταλικής ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής και του λειτουργισμού της εποχής, ωστόσο δεν συνδέονται άμεσα με τον Μουσολίνι και τον φασισμό.
Βέβαια, πολλά τέτοια κτίρια προδίδουν την εποχή στην οποία ανήκουν, γιατί τότε συνήθιζαν να θέτουν στην πρόσοψη το έτος κατασκευής, το οποίο ακολουθούσε μια ιδιαίτερη μέτρηση. Μπορούμε να δούμε λοιπόν γραμμένο: A.(nno) X EF. Τι να σημαίνει; Το φασιστικό καθεστώς είχε καθιερώσει την Φασιστική Εποχή (Era Fascista) με αρχή χρονολογίας τις 28 Οκτωβρίου 1922, ημερομηνία της Πορείας στην Ρώμη και χρονιάς της ανόδου στην εξουσία. Από το 1927 είχε επιβληθεί αυστηρά και δια νόμου η διπλή χρονολογία και οι αριθμοί στην φασιστική χρονολογία γράφονταν στα λατινικά (παράδειγμα). Άρα, η πινακίδα με την ημερομηνία A. X  EF δεν είναι τίποτε άλλο παρά το 1932 (Δέκατο Έτος Φασιστικής Εποχής).

Για να δούμε κάτι πιο χειροπιαστό θα πρέπει να μεταφερθούμε στο «Φόρο Ιτάλικο» το σύμπλεγμα που σήμερα φιλοξενεί την Γυμναστική Ακαδημία, το Ολυμπιακό Στάδιο, το Στάδιο των Μαρμάρων και την Ιταλική Ολυμπιακή Επιτροπή.
Κάποτε ονομάζονταν «Φόρο Μουσολίνι». Η κατασκευή του άρχισε το 1932, ολοκληρώθηκε μετά τον πόλεμο  και τα αντίστοιχα ονόματα ήταν Oίκος της Φασιστικής Νεολαίας, Στάδιο των «Εκατό Χιλιάδων» Φασιστική Ακαδημία Αρρένων Φυσικής Αγωγής. Το Στάδιο των Μαρμάρων δεν θα αλλάξει όνομα.

Κατασκευασμένο στους πρόποδες του Mόντε Μάριο, το σύμπλεγμα ήταν μια από τις κυριότερες επεμβάσεις σε αστική κλίμακα του φασιστικού καθεστώτος, με κύρια αποστολή την συνένωση του αθλητισμού με την ιδεολογική  διαμόρφωση. Το κράτος θα επωμισθεί εξ ολοκλήρου την χρηματοδότηση του έργου.
Ήδη, με την άνοδο του φασισμού στην εξουσία, δόθηκε μεγάλη έμφαση στον αθλητισμό, καθώς το φασιστικό κίνημα είχε γεννηθεί με ανάγκη για δράση. Ο Μουσολίνι ήταν ο πρώτος πολιτικός που έδωσε στον εαυτό του μια εικόνα αθλητικού ατόμου και του άρεσε να παρουσιάζεται με γυμνό στήθος. Λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του ολοκληρωτικού καθεστώτος, άρχισε να ασχολείται τόσο με τη σωματική όσο και την ηθική εκπαίδευση των νεαρών Ιταλών φασιστών. Η φυσική αγωγή έγινε κατά την διάρκεια του φασιστικού καθεστώτος όργανο προπαγάνδας και στους μαθητές που πετύχαιναν επιτεύγματα στον αθλητισμό απονέμονταν ίδιες και μεγαλύτερες βαθμολογίες και στις άλλες ύλες.

Το Στάδιο των Μαρμάρων
Κατασκευάστηκε σαν λογική επέκταση της Φασιστικής Ακαδημίας Αρρένων Φυσικής Αγωγής. Σχεδιάστηκε το 1928 σε κλασικό στυλ από τον Ενρίκο ντελ Ντέμπιο και εγκαινιάστηκε το 1932, δέκατη επέτειο του καθεστώτος. Οι περιμετρικές κερκίδες είναι από λευκό μάρμαρο Καράρας. Πάνω από τις κερκίδες τοποθετήθηκαν 60 αγάλματα που προσφέρθηκαν από τις επαρχίες της Ιταλίας και εκπροσωπούν τα διάφορα αθλήματα.
Τα 60 ημίγυμνα αγάλματα που θυμίζουν το στυλ της φασιστικής προπαγάνδας, εξυμνούν την ράτσα και την αρρενωπότητα. Το στάδιο δεν ήταν αφιερωμένο σε κάποιο άθλημα, αλλά χρησίμευε σαν χώρος προπονήσεων και ετήσιων γυμναστικών επιδείξεων. Είχε χωρητικότητα 5.000 περίπου θεατών. Παρότι ανήκει στην φασιστική εποχή και εξυμνεί την φασιστική ιδεολογία, ωστόσο ακόμη και σήμερα χαρακτηρίζεται όμορφο, ιδιαίτερο και ίσως μοναδικό στο είδος του. Σήμερα η πρόσβαση και η  είσοδος για το κοινό είναι ελεύθερη και οποιοσδήποτε μπορεί να πάει να προπονηθεί.

Ο «Μονόλιθος Μουσολίνι»

Το 1927 μια ομάδα βιομηχάνων πρότεινε στον Μουσολίνι την προσφορά «εκ μέρους του λαού» ενός μονόλιθου για την κατασκευή ενός μαρμάρινου οβελίσκου που θα ανεγείρονταν  στο όνομά του, μοναδικό σε διαστάσεις. Η φασιστική προπαγάνδα τον βάπτισε αμέσως σαν τον «μεγαλύτερο μονόλιθο του κόσμου».
Το τεράστιο κομμάτι μαρμάρου που εξορύχτηκε από τα λατομεία της Καράρα είχε μήκος 17,40 μέτρα και ζύγιζε 300 τόνους.
Στις αρχικές δυσκολίες εξαγωγής προστέθηκαν και εκείνες της καθόδου στην πεδιάδα, της μεταφοράς στη Ρώμη και στη συνέχεια της ανύψωσής του, στην είσοδο του «Φόρο Μουσολίνι».
Για την μεταφορά του ο μονόλιθος προστατεύτηκε από ένα στερεό πλαίσιο για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν 50 τόνοι ξύλου και 14 σιδήρου. Η μεταφορά του προς το κοντινότερο λιμάνι άρχισε στις 25 Νοεμβρίου 1928, πάνω σε λαδωμένες ράγες και σύρθηκε από 60 ζευγάρια βοδιών. Εκεί επιβιβάστηκε σε  ένα σκάφος, ειδικά κατασκευασμένο από το Πολεμικό Ναυτικό, με κατεύθυνση τις εκβολές του Τίβερη. Από εκεί θα ανεβεί σιγά-σιγά τον Τίβερη, μέχρι το σημείο που ξεφορτώθηκε και άρχισαν οι εργασίες για την ανύψωση. Η μεταφορά από το λατομείο στο σημείο που θα στέκονταν διήρκεσε 4 ολόκληρα χρόνια.
Μαζί με το βάθρο και την βάση του, ο μονόλιθος έχει ύψος 36 μέτρα και ζυγίζει 770 τόνους. Φέρει την επιγραφή MUSSOLINI DUX (το καθεστώς πάντα επιζητούσε, σχεδόν με σπασμωδικό και υπερβολικό τρόπο, αναφορές και δεσμούς με τα λατινικά και την αρχαία Ρώμη.)

Σύμφωνα την προπαγάνδα, η τεχνική για την ανύψωση του οβελίσκου «θα άφηνε άφωνους τους αρχιτέκτονες που έστησαν τους αιγυπτιακούς οβελίσκους κατά την Αναγέννηση, στην Ρώμη». Στα θεμέλια του οβελίσκου, μαζί με κάποια χρυσά μετάλλια και κόπηκαν ειδικά για αυτόν τον σκοπό, τοποθετήθηκε μια περγαμηνή της οποίας το λατινικό κείμενο αναφέρεται στην ιταλική επέμβαση κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην μετέπειτα περίοδο κατά την οποία «οι άνδρες που κυβέρνησαν έκαναν κακή χρήση της εξουσίας» μέχρι που «χάρη στην Θεία Πρόνοια, παρουσιάστηκε ένας άνδρας (Μουσολίνι) με μοναδικές ικανότητες και ακλόνητη θέληση…».
Τα εγκαίνια έγιναν στις 4 Νοέμβρη 1932, ανάμεσα σε θυελλώδη χειροκροτήματα από το πλήθος που συγκεντρώθηκε κατά την τελετή, ενώ ο Μουσολίνι στάθηκε μπροστά του αρκετά, για να θαυμάσει τον οβελίσκο «του», «σύμβολο του ανανεωμένου ιταλικού μεγαλείου».
Αμέσως μετά την πτώση του καθεστώτος αρκετοί σκαρφάλωσαν με σκάλες μέχρι την κορυφή του μονόλιθου, καθώς οι φήμες έλεγαν πως η άκρη της ήταν φτιαγμένη από χρυσάφι. Οι φήμες βέβαια αποδείχτηκαν αβάσιμες…

Ψηφιδωτά και φασισμός

Οι διασωζόμενες υλικές μαρτυρίες και κατάλοιπα που είδαμε μέχρι τώρα και που έχουν άμεση σχέση με τον φασισμό και τον Μουσολίνι, …ωχριούν μπροστά στα επόμενα.
Πρέπει να ακολουθήσουμε την διαδρομή που από τον μονόλιθο του Μουσολίνι οδηγεί προς το Ολυμπιακό στάδιο και που έπαιζε τον ρόλο της επιβλητικής εισόδου στον χώρο. Ήταν η λεγόμενη «Λεωφόρος της Αυτοκρατορίας».
Σε έναν χώρο 10.000 τ.μ. βρίσκονται ανεπτυγμένα ψηφιδωτά με θέμα την κλασική ιστορία και μυθολογία αλλά και την εξύμνηση του φασισμού, μέχρι σχεδόν την προσωπολατρία για τον Μουσολίνι. Στα πλευρά της λεωφόρου βρίσκονται δύο σειρές από μαρμάρινες πλάκες που πάνω τους έχουν χαραχτεί ιστορικοί σταθμοί της ιστορίας του φασισμού και της Ιταλίας. Στο τέλος της διαδρομής βρίσκεται η κρήνη της Σφαίρας.
Τα θέματα των ψηφιδωτών είχαν σκοπό να δημιουργήσουν μια συγκεκριμένη ιστορική συνέχεια της αρχαίας Ρώμης με την φασιστική Ιταλία. Τα σχέδια ανατέθηκαν σε διάσημους εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες της εποχής, επηρεασμένους από τον φουτουρισμό. Ανάμεσά τους και ο Τζίνο Σεβερίνι.
Για την υλοποίηση εργάστηκαν παραπάνω από διακόσιοι τεχνίτες, προερχόμενοι από την Σχολή Μωσαϊκών του Σπιλιμπέργκο, η οποία εξακολουθεί να είναι ένα παγκόσμιο σημείο αναφοράς (την παρακολουθούν και Έλληνες μοναχοί). Οι εργασίες διήρκεσαν 6 χρόνια.

Θα σταθούμε να παρατηρήσουμε αναλυτικότερα τα σλόγκαν και τα συνθήματα, θεμελιώδη στοιχεία  των ολοκληρωτικών καθεστώτων:

Το καθεστώς είχε κατά κάποιον τρόπο ανάγκη τους εξωτερικούς εχθρούς, ώστε να είναι σε θέση να κατευθύνει το μένος του λαού, να δημιουργήσει ένα κοινό μέτωπο και να προβάλει την εικόνα του πολίτη-πολεμιστή που αρνείται  τις μέσες λύσεις.

Η άνω επιγραφή αναφέρεται στην ανακήρυξη της αυτοκρατορίας. Αλλά αμέσως μετά θα μπει η επιγραφή που κηρύσσει το τέλος του φασισμού και θα ακολουθήσει η επιγραφή με την ανακήρυξη της μεταπολεμικής Ιταλικής Δημοκρατίας. Αυτές οι δύό επιγραφές επιδρούν καταλυτικά, καθιστώντας της προηγούμενες «ακίνδυνες», εξαγνίζοντας κατά κάποιον τρόπο τον χώρο. Οι τελευταίες δύο είναι κενές, αναμένοντας την αναγραφή μελλοντικών και βαρυσήμαντων γεγονότων.

 Ίσως αρκετοί να αναρωτιόνται γιατί δεν καταστράφηκαν αυτά τα κατάλοιπα του φασισμού. Η αλήθεια είναι πως διέτρεξαν τον μεγαλύτερο κίνδυνο καταστροφής κατά τις ημέρες μετά τον πόλεμο. Η ουσία είναι όμως πως η ίδια η ιστορία δεν μπορεί να διαγραφτεί με την καταστροφή των καταλοίπων, ούτε ξεπλένονται οι συνειδήσεις με εικονομαχικές μεθόδους. Αυτά τα κατάλοιπα δεν αποτελούν καν πόλο έλξης νοσταλγικών ή ακροδεξιών/νεοφασιστών. Για αυτούς πιο σημαντικά κειμήλια ίσως είναι το σπίτι που γεννήθηκε ο Μουσολίνι ή ο τάφος του. Αλλά και για αυτά δεν υπάρχει ιδιαίτερος ζήλος. Είναι επίσης αναχρονιστικό να ξεχάσουμε την παρουσία αυτών των έργων, εφαρμόζοντας μια ιδεολογική και ιστορική «Damnatio memoriae». Η καταδίκη της μνήμης, η καταστροφή και το σβήσιμο επιφέρουν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα, ερεθιζοντας ακόμη πιο πολύ την περιέργεια ειδικά εκείνων που δεν έζησαν την συγκεκριμένη εποχή. Τα κατάλοιπα του φασισμού λοιπόν στον Φόρο Ιτάλικο, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν – και ήδη αντιμετωπίζονται – όπως ακριβώς είναι, είτε σαν έργα τέχνης μιας συγκεκριμένης περιόδου, είτε σαν ερέθισμα για διαλογισμό και σκέψη.
Το Στάδιο των Μαρμάρων, ο μονόλιθος και τα ψηφιδωτά έχουν υποστεί περιοδικά εργασίες συντήρησης και μόνο τα τελευταία υποφέρουν, γιατί λόγω της φύσης τους χρειάζονται ιδιαίτερες φροντίδες.

Αξιόλογο είναι και το κτίριο της Γυμναστικής Ακαδημίας (πρώην έδρα της φασιστικής νεολαίας). Εκεί βρίσκεται και μια πανέμορφη σκεπαστή ολυμπιακή πισίνα, που κάποτε χρησιμοποιούσε ο Ντούτσε.

Χτες και σήμερα. Βρετανοί στρατιώτες μελετούν τον ψηφιδωτό χάρτι του Φόρο Μουσολίνι

Το «Foro Italico» βρίσκεται εδώ.