Το μαυσωλείο του Αυγούστου

“Acta est fabula, plaudite!”
«Η παράσταση έλαβε τέλος, χειροκροτήστε!»
[Τα τελευταία λόγια του Οκταβιανού Αυγούστου – Σουητώνιος, «Βίοι 12 Καισάρων»

Με την επιστροφή του από την Αλεξάνδρεια, μετά το τέλος του πολέμου κατά του Μάρκου Αντωνίου για την κατάκτηση της Αιγύπτου το 29 π.Χ., ο αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος ξεκίνησε την κατασκευή ενός εντυπωσιακού τάφου στο Πεδίο του Άρεως. Από την αρχή ο τάφος έγινε γνωστός σαν το «Μαυσωλείο», δηλαδή συνδέθηκε με τον πιο διάσημο τάφο του βασιλιά Μαυσώλου της Καρίας, στην Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας, ο οποίος είχε χτιστεί από την σύζυγό του Αρτεμισία. Η περιοχή του Πεδίου του Άρεως δεν είχε αστικοποιηθεί ακόμη και εκεί βρίσκονταν ήδη οι τάφοι ορισμένων επιφανών Ρωμαίων. Είναι επίσης γνωστό σαν «Αυγούστειο».
Ο Έλληνας γεωγράφος Στράβωνας κατά την επίσκεψή του στην Ρώμη θα γράψει: […] «Το πιο αξιοσημείωτο [μνημείο] είναι το λεγόμενο Μαυσωλείο, μεγάλο ανάχωμα που υψώνεται πάνω σε μια βάση από λευκό μάρμαρο κοντά στο ποτάμι [Τίβερη], όλο καλυμμένο με αειθαλή δέντρα και γύρω του σχηματίζεται ένα δασάκι με θαυμάσια μονοπάτια. Στην κορυφή στέκει ένα χάλκινο άγαλμα του Καίσαρα Αυγούστου, ενώ κάτω από το ανάχωμα υπάρχουν οι τάφοι του ίδιου του αυτοκράτορα, των συγγενών του και των στενών φίλων του. […] Στην μέση του μνημείου υπάρχει ένας περίβολος, πάντα από λευκό μάρμαρο, χτισμένος γύρω από τον τάφο του Αυγούστου, ο οποίος έχει ένα κυκλικό σιδηρό κιγκλίδωμα και στο εσωτερικό του υπάρχουν λεύκες.»

Το Μαυσωλείο του Αυγούστου είναι ο μεγαλύτερος γνωστός κυκλικός ρωμαϊκός τάφος. Η διάμετρός του είναι 300 ρωμαϊκά πόδια( περίπου 90 μ.) και το ύψος του ήταν 45 μ. (σήμερα 16). Ο εξωτερικός τοίχος έχει πλάτος 5 μέτρων. Παραμένει μυστήριο πώς ήταν η κορυφή του, αν δηλαδή είχε σχήμα λοφίσκου ή αν αποτελούνταν από βαθμίδες με όλο και μικρότερη διάμετρο. Αν και είναι, όπως είπαμε, ο μεγαλύτερος κυκλικός τάφος, εν τούτοις στην Ρώμη είναι πολύ πιο γνωστός ένας μικρότερός του. Πρόκειται για το Μαυσωλείο του Αδριανού (σήμερα γνωστό σαν Κάστρο του Αγίου Αγγέλου, για το οποίο έχουμε αναφερθεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Απλώς, το Μαυσωλείο του Αυγούστου είχε την ατυχία να βρίσκεται «κρυμμένο», σε μια όχι περίοπτη θέση, με ένα μεγάλο τμήμα του κάτω από την επιφάνεια του δρόμου. Ο χρόνος, η αμέλεια και η εγκατάλειψη απογύμνωσαν σημαντικά το μαυσωλείο και συνέβαλαν στην υποβάθμισή του. Αλλά αυτό δεν ήταν η μόνη ατυχία του, όπως θα δούμε παρακάτω.

Mαυσωλείο του Αυγούστου

Ο τάφος αποτελούνταν από πέντε ομόκεντρους κύκλους αίθριου και τούβλων, με τοίχους μεγάλου πάχους. Το κτήριο στηριζόταν από θόλους, που στο κάτω μέρος τους, άφηναν ελεύθερη την είσοδο προς τους τάφους. Στο κέντρο ένας ψηλός κεντρικός κυλινδρικός πυλώνας διέθετε μια εσωτερική αίθουσα με τρεις κόγχες που φιλοξενούσαν τις χρυσές λάρνακες με τις στάχτες της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο κυλινδρικός πυλώνας ανέβαινε μέχρι την οροφή και στήριζε το άγαλμα που στέκονταν στην κορυφή του μαυσωλείου. Σήμερα η οροφή δεν υπάρχει πια. Σκαλοπάτια οδηγούσαν στην είσοδο. Από εκεί, ένας μακρύς διάδρομος (dromos) οδηγούσε στο εσωτερικό όπου τερμάτιζε μπροστά σε έναν τοίχο. Οι δύο διακλαδώσεις αριστερά και δεξιά οδηγούσαν προς τον ταφικό θάλαμο. Θα μπορούσαμε να πούμε πως έμοιαζε με έναν μικρό λαβύρινθο. Η είσοδος του μαυσωλείου ήταν στολισμένη με δύο αιγυπτιακούς οβελίσκους οι οποίοι σήμερα βρίσκονται στις πλατείες Κουιρινάλε και Εσκουιλίνο. Στις δύο πλευρές της εισόδου δύο πυλώνες στήριζαν χάλκινες πλάκες με χαραγμένο το Res Gestae, την αυτοβιογραφία του αυτοκράτορα. Το Res gestae divi Augusti (Πράξεις του Θεϊκού Αυγούστου) θα χαθούν αλλά θα διασωθεί ένα αντίγραφό τους στον ναό του Αυγούστου στην Άγκυρα της Τουρκίας (μαζί με την ελληνική μετάφραση). Σήμερα θα το ξαναδούμε στην Ρώμη, σαν αντίγραφο πλέον, στο εξωτερικό του μουσείου του Ara Pacis. Το μπρούτζινο άγαλμα στην κορυφή του μαυσωλείου πρέπει να ήταν γιγαντιαίο για να ξεχωρίζει και να φαίνεται από μακρυά. Μάλλον ήταν το πρωτότυπο του μαρμάρινου αγάλματος που βρέθηκε στην βίλα της Λιβίας. Το άγαλμα καταστράφηκε κατά τον Μεσαίωνα για να μετατραπεί σε χάλκινα νομίσματα.

Ο Οκταβιανός Αύγουστος θα πεθάνει στην Νόλα στις 19 Αυγούστου του 14 μ.Χ., ύστερα από 45 χρόνια κυβέρνησης. Μια τιτάνια επικήδειος πομπή ταξίδεψε με το σώμα του από τα Νόλα στη Ρώμη και τη μέρα της ταφής του όλες οι δημόσιες και ιδιωτικές επιχειρήσεις έμειναν κλειστές. Ο Τιβέριος και ο γιος του Δρούσος απήγγειλαν τον επικήδειό του. Το σώμα του, κλεισμένο σε φέρετρο, μεταφέρθηκε πάνω στους ώμους των γερουσιαστών στο Πεδίο του Άρεως και αποτεφρώθηκε. Οι στάχτες του ενταφιάστηκαν στο εσωτερικό του μαυσωλείου.

Πριν τον Αύγουστο, στο μαυσωλείο θάφτηκε πρώτος ο Μάρκος Κλαύδιος Μαρκέλλος το 23 π.Χ., ο Μάρκος Αγρίππας το 12 π.Χ., ο Νέρων Κλαύδιος Δρούσος το 9 π.Χ., η Οκτάβια η Νεότερη (αδερφή του Αυγούστου) το 9 ή 11 π.Χ. και οι εγγονοί και κληρονόμοι του Αυγούστου Γάιος Καίσαρας και Λούκιος Καίσαρας. Τελευταίος θάφτηκε ο Νέρβας, το 98 μ.Χ.

 Το 410, κατά τη Λεηλασία της Ρώμης από τον Αλάριχο, οι Γότθοι έσπασαν τον θόλο, έκλεψαν τις λάρνακες και σκόρπισαν τις στάχτες. Στο μεσαίωνα μεγάλο μέρος του καταστράφηκε και μετατράπηκε σε κάστρο (όπως και το Μαυσωλείο του Αδριανού) και κατοικήθηκε από την Οικογένεια Κόλοννα. Αργότερα, πάντα κατά τον Μεσαίωνα,  εκεί θα εγκατασταθεί η μεγαλύτερη ασβεστοκάμινος για την παραγωγή ασβέστη από τα αρχαία μάρμαρα. Κατά τις αρχές του 16ου αιώνα θα πωληθεί από τον πάπα Λέοντα Ι’ στην αριστοκρατική οικογένεια Σοντερίνι της Φλωρεντίας. Οι Σοντερίνι, βλέποντας πως το ανώτερο τμήμα είχε καταρρεύσει,  θα το μετατρέψουν σε ιταλικό κήπο και αμπελώνα. Κατά τον 18ο αιώνα θα πωληθεί στην πορτογαλική οικογένεια Κορέα. Ένας πλούσιος Ισπανός ένοικός της, νιώθοντας νοσταλγία για την πατρίδα του, θα τοποθετήσει ξύλινες κερκίδες και θα το μετατρέψει σε αρένα,  όπου γίνονταν ταυρομαχίες, θεάματα με άλογα, πυροτεχνήματα κλπ. Το μαυσωλείο θα συνεχίσει να είναι τόπος θεαμάτων και τσίρκου μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Το 1870 θα υποστεί μετατροπές  και θα γίνει βασιλικό θέατρο αλλά σύντομα θα πέσει σε αχρηστία και θα γίνει αποθηκευτικός χώρος. Οι εργασίες του 1908 θα το μετατρέψουν σε θέατρο συναυλιών. Είχε χωρητικότητα 3.000 θεατών και εδώ διεύθυναν ο Πιέτρο Μασκάνι, ο Τοσκανίνι, ο Ρίχαρντ Στράους και άλλοι. Η ύπαρξή του σαν θέατρο θα πάψει οριστικά επί φασισμού, το 1937.

Τότε κατεδαφίστηκε όλη η γύρω περιοχή, καθώς και όλα τα μεταγενέστερα χτίσματα και εφάπτονταν στο μαυσωλείο. Από το μαυσωλείο αφαιρέθηκαν όλες οι προσθήκες. Ήταν μέρος της εκστρατείας του  Μουσολίνι που είχε σαν σκοπό την κατεδάφιση του αστικού ιστού της αναγεννησιακής Ρώμης, ώστε να απομονωθούν  τα λείψανα των ρωμαϊκών μνημείων. Η περιοχή του Μαυσωλείου του Αυγούστου, ως εκ τούτου, κατεδαφίστηκε εντελώς, δημιουργώντας την σημερινή ομώνυμη πλατεία (piazza Augusto Imperatore) και συνδέοντας θεματικά το μαυσωλείο με το διπλανό Άρα Πάκις.

Το Μαυσωλείο του Αυγούστου, μέχρι σήμερα, παραμένει εδώ και 79 χρόνια κλειστό για το κοινό.  Βρίσκεται περιφραγμένο, εγκαταλελειμμένο, σε μια περιοχή γεμάτη αγριόχορτα, που λόγω της φύσης της δύσκολα στεγνώνει από τα νερά των βροχών. Το 2006 έγινε διαγωνισμός για την ανάδειξη του έργου και την αναβάθμιση της πλατείας, δημιουργώντας έναν ενιαίο πεζόδρομο. Παράλληλα άρχισαν κάποιες αρχαιολογικές εργασίες αλλά όλα σταμάτησαν το 2009 λόγω έλλειψης πόρων. Η επέτειος των 2.000 ετών από τον θάνατο του Αυγούστου βρήκε την δημοτική αρχή σε αρκετή αμηχανία και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης. Μια κάπως άδικη μεταχείριση για αυτόν που είπε: “Marmoream relinquo, quam latericiam accepi” (Βρήκα μια πόλη από τούβλα και σας παρέδωσα μια από μάρμαρο).

 Το μαυσωλείο του Αυγούστου βρίσκεται εδώ.