Ο αρχαίος χάρτης της Ρώμης

Γνωρίζουμε ότι την εποχή του Αυγούστου η πόλη της Ρώμης ήταν χωρισμένη σε 14 περιφέρειες και κάθε μία από αυτές είχε την δική της διοίκηση. Αυτό γιατί δεν ήταν εύκολη η ταυτόχρονη διαχείριση  της ζωής ενάμιση εκατομμυρίου ανθρώπων. Δεν γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες αυτής της διαχείρισης αλλά μπορούμε εύκολα να φανταστούμε όλες τις δυσκολίες που παρουσίαζε. Και αυτή η κατάσταση, όπως και οι δυσκολίες, θα παραμείνει ίδια για αιώνες. Πάνω από διακόσια χρόνια αργότερα, για παράδειγμα, υπό τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, η Ρώμη είχε 423 δρόμους, 29 μεγάλους οδικούς άξονες, 322 μεγάλες διασταυρώσεις. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε την τεράστια καθημερινή προσπάθεια για την συντήρηση των δρόμων αυτών, για την διασφάλιση της σωστής λειτουργίας την κρηνών και της παροχής νερού, για την πάταξη των πολεοδομικών καταχρήσεων και παρανομιών, για την καταστολή των ερίδων μεταξύ γειτόνων εμπόρων  και ούτω καθεξής.  Όλα αυτά όχι μόνο χωρίς τηλέφωνα, υπολογιστές και βάσεις δεδομένων αλλά και χωρίς χαρτί, πένα και μελάνι.

Η Βασιλική των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού.

Οι Ρωμαίοι διαχειριστές διέθεταν ένα πολύτιμο εργαλείο που διευκόλυνε κατά πολύ το έργου τους· τον χάρτη της Ρώμης, ο οποίος δεν ήταν βέβαια από χαρτί. Μπορούμε να πούμε πως ήταν τόσο λεπτομερής που θα μπορούσε να είναι το ανάλογο του κτηματολογίου. Χάρη σε αυτόν τον χάρτη που αναπαρήγαγε το επιπεδομετρικό σχεδιάγραμμα της πόλης, μπορούσε κανείς να διακρίνει την τοποθεσία και τις διαστάσεις των ναών, των δημόσιων κτιρίων, το σχήμα και το μέγεθος των καταστημάτων, την θέση των κρηνών, το βάθος των κιονοστοιχιών, τους δρόμους και τα σοκάκια. Υπήρξαν και προγενέστερες εκδόσεις αυτού του χάρτη, που χάθηκαν δυστυχώς γιατί θα ήταν ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς την πολεοδομική εξέλιξη της αρχαίας πόλης. Η πιο γνωστή και πιο σημαντική έκδοση του χάρτη είναι η Forma Urbis Romae.

Αυτή η μεγάλη αναπαράσταση της πόλης θα πραγματοποιηθεί επί Σεπτιμίου Σεβήρου, μεταξύ 203 μ.Χ και 211 μ.Χ. Ήταν χαραγμένη σε 150 μαρμάρινες πλάκες από προκοννησιακό μάρμαρο και αναρτήθηκε στην Ρωμαϊκή Αγορά, σε μια αίθουσα του Ναού της Ειρήνης, ο οποίος καταστράφηκε από πυρκαγιά επί αυτοκράτορα Κόμμοδου. Ο μαρμάρινος χάρτης είχε εμβαδόν σχεδόν 240 τετραγωνικά μέτρα, διαστάσεις 18Χ13 μέτρα και ήταν σε κλίμακα 1:240. Ουσιαστικά η αναπαράσταση κάλυπτε ένα αστικό ορθογώνιο 4.400 Χ 3.200 μέτρων, που αντιστοιχούσε σε 1.408 εκτάρια. Οι 150 μαρμάρινες πλάκες ήταν τοποθετημένες σε 11 σειρές από εναλλασσόμενες κάθετες και οριζόντιες πλάκες. O προσανατολισμός του χάρτη απέκλινε από τα σημεία του ορίζοντα περίπου 45 μοίρες, με τον κατακόρυφο άξονα στραμμένο προς τα νοτιανατολικά.

Ο τοίχος που φιλαξενούσε τον χάρτη. Διακρίνονται οι οπές από τα γάντζα των μαρμάρων.

Ακόμη δεν έχει αποσαφηνιστεί όμως ούτε ο ακριβής ρόλος του χάρτη, ούτε η λειτουργία της αίθουσας που τον φιλοξενούσε. Σίγουρα υπήρχε εκεί μια μορφή κεντρικού κτηματολογίου και εκεί βρίσκονταν το γραφείου του υπευθύνου. Ωστόσο, παρά την ακρίβεια και τις απίστευτες λεπτομέρειες, ο χάρτης δύσκολα θα μπορούσε να ήταν χρήσιμος, καθώς οι ίδιες του οι διαστάσεις το απαγόρευαν: Αν κάποιος στέκονταν στο πάτωμα μπροστά του, δεν θα ήταν σε θέση να δει τις λεπτομέρειες στην κορυφή. Επίσης από τον χάρτη λείπουν τα ονόματα των ιδιοκτησιών. Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν πως είχε μόνο διακοσμητικό σκοπό και πως αντίγραφα του χάρτη, φτιαγμένα από πάπυρο, ευανάγνωστα, με όλες τις μετρήσεις και με όλους τους τίτλους των ιδιοκτησιών και γαιοκτησιών φυλάσσονταν στην ίδια αίθουσα.
Ο ναός της Ειρήνης θα παραμείνει κατεστραμμένος αλλά τον 5°αιώνα μ.Χ. τμήματά του θα χρησιμοποιηθούν για την ανέγερση της σημερινής βασιλικής. Ο εσωτερικός τοίχος πάνω στον οποίο ήταν αναρτημένος ο μαρμάρινος χάρτης θα μετατραπεί σε εξωτερικό τοίχο της βασιλικής. Οι οπές που διακρίνονται σήμερα στον συγκεκριμένο τοίχο δεν είναι τίποτε άλλο από τις υποδοχές όπου σφηνώνονταν οι μεταλλικοί γάντζοι που στήριζαν τις μαρμάρινες πλάκες. (Τέτοιες οπές υπάρχουν και στο Κολοσσαίο και στήριζαν την μαρμάρινη επένδυση που δεν υπάρχει πια).

Τι συνέβηκε όμως στον χάρτη; Επέζησε; Η μοίρα του μαρμάρινου χάρτη ήταν η ίδια με αυτής των περισσοτέρων μαρμάρινων στοιχείων της αρχαιότητας: Κατά τον Μεσαίωνα η αρχαία Ρώμη θα μεταβληθεί σε «αστικό νταμάρι» για πολεοδομικούς σκοπούς. Ήταν η περίοδος που ατελείωτες πομπές κάρων θα εξαφανίσουν κυριολεκτικά τα μνημεία του παρελθόντος ενώ τα αγάλματα θα γίνουν απλά μαρμαρόσκονη. Όχι μόνον οι ντόπιοι, αλλά και οι ξένοι μπορούσαν να φύγουν ανενόχλητα από την πόλη, φορτωμένοι με αγάλματα και έργα τέχνης.

Εν ολίγοις, οι μαρμάρινες πλάκες θα γίνουν οικοδομικό υλικό για τα εργοτάξια της εποχής, ενώ κάποιες που γλύτωσαν, απλώς έπεσαν με τον καιρό στο έδαφος και θάφτηκαν από το χώμα. Το 1562, ένας νεαρός αρχαιολόγος και γλύπτης, κάνοντας κάποιες ανασκαφές δίπλα στην βασιλική, θα ανακαλύψει τα πρώτα θραύσματα του μαρμάρινου χάρτη, τα οποία θα καταλήξουν στα χέρια του υπεύθυνου καρδινάλιου Φαρνέζε και από εκεί στην συλλογή της οικογένειάς του. Μετά από μια περίοδο αδιαφορίας, τα θραύσματα θα δωριθούν στον λαό της Ρώμης και θα φυλαχτούν στα Μουσεία του Καπιτωλίου όπου θα αρχίσει η ταξινόμησή τους.

Τους επόμενους αιώνες και μέχρι το 2000 θα ανακαλυφθούν πολλά ακόμη θραύσματα. Η συντριπτική τους πλειοψηφία θα βρεθεί κάτω από εκεί που στέκονταν ή πλησίον της βασιλικής. Είναι άξιο προσοχής το γεγονός πως ορισμένα θραύσματα βρέθηκαν χτισμένα στους τοίχους μεγάρων αριστοκρατικών οικογενειών, κατά τις εργασίες συντήρησης τους.

 Συνολικά θα βρεθούν 1186 θραύσματα που αντιστοιχούν στο 10-15% του αρχικού χάρτη. Το 2002, το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ της Καλιφόρνιας εγκαινίασε ένα ερευνητικό έργο που βασίζεται στην δημιουργία μιας βάσης δεδομένων on-line για την ανασύνταξη των υπαρχόντων τεμαχίων του χάρτη και την ανακατασκευή ενός μέρους της αρχαίας πόλης, με τη βοήθεια υπολογιστών. Ακόμη και σήμερα διάφοροι ιστορικοί και μελετητές προσπαθούν να δώσουν μια ταυτότητα στα κτίρια που απεικονίζονται στα θραύσματα, προτείνοντας νέες θέσεις και ερμηνείες.

Τελειώνοντας, κοιτάζοντας αυτόν τον χάρτη, εντυπωσιάζει με την ακρίβειά του, αποτέλεσμα της μεγάλη εμπειρίας εκείνων που έιχαν συλλέξει τα σχέδια του κάθε οικοδομήματος, ναού και κτιρίου. Βρεθήκαν ακόμη και πλάκες που είχαν απορριφθεί λόγω μικρολαθών. Όλα αυτά μας κάνουν να καταλάβουμε την ακρίβεια, στα όρια της σχολαστικότητας, που έδειχναν οι αρχές της Ρώμης για την την καταγραφή και αρχειοθέτηση των δεδομένων, από τις οποία προφανώς προέκυπτε ένας καλύτερος έλεγχος και μια πιο προσεκτική διαχείριση της επικράτειας.

Η βασιλική των Κοσμά και Δαμιανού βρίσκεται εδώ.

Το νέο μουσείο του χάρτη.

To 2024 θα εγκαινιαστεί το Μουσείο του Χάρτη της Ρώμης (Museo della Forma Urbis). Στο εσωτερικό του, τα θραύσματα του χάρτη που επέζησαν τοποθετήθηκαν επάλληλα στο πάτωμα μαζί έναν χάρτη της παλιάς Ρώμης του 18ου αιώνα. Ο επισκέπτης έχει την δυνατότητα να περπατήσει κυριολεκτικά πάνω από τη Ρώμη και να εκτιμήσει τις λεπτομέρειες.

Το μουσείο βρίσκεται εδώ.