Horologium solarium AugustiΤο 1587, ένας κουρέας, σκάβοντας στον κήπο του σπιτιού του για να κατασκευάσει έναν βόθρο, θα ανακαλύψει την βάση ενός οβελίσκου. Οι αρχές θα ενδιαφερθούν για το εύρημα και μια σειρά ανασκαφών θα φέρει στο φως και τον ίδιο τον οβελίσκο. Ο οβελίσκος βρίσκονταν τεμαχισμένος σε 5 τμήματα, με τα πιο πολλά ιερογλυφικά σε κακή κατάσταση, ενώ η βάση του παρουσίαζε ζημιές από φωτιά. Έτσι, ο πάπας Σίξτος Ε΄θα θεωρήσει πως ο οβελίσκος δεν ήταν πλέον αξιοποιήσιμος και θα διατάξει να τον ξαναθάψουν. Δεν γνώριζε βέβαια πως είχε ανακαλύψει τον οβελίσκο του Αυγούστου, τον γνώμονα του μεγαλύτερου ηλιακού ωρολογίου του αρχαίου κόσμου.

Ο οβελίσκος κατασκευάστηκε επί φαραώ Ψαμμήτιχου Β’, γύρω στο 590 π.Χ. από κόκκινο γρανίτη της Θηβαϊδας και τοποθετήθηκε στην Ηλιούπολη. Από εκεί ο Οκταβιανός Αύγουστος θα τον μεταφέρει με πολλά έξοδα και δυσκολίες στην Ρώμη το 10 π.Χ. με ειδικό πλοίο και θα τον ανεγείρει στο Campus Martius, το Πεδίο του Άρεως. Ο οβελίσκος, αφιερωμένος στον Ήλιο, χρησιμοποιήθηκε σαν γνώμονας για την κατασκευή ενός ηλιακού ωρολογίου, για τον εορτασμό των κατακτήσεων της Γαλατίας και της Ισπανίας.

Το Horologium ήταν ένα επίπεδο ηλιακό ρολόι εντυπωσιακού μεγέθους που εκπονήθηκε από τον μαθηματικό Φακόντιο Νόβο. Αποτελούνταν από μια πλακόστρωτη τραπεζοειδή επιφάνεια διαστάσεων 160Χ75 μέτρων, κατασκευασμένη από πλάκες τραβερτίνη, στην οποία κάθε τεταρτημόριο ήταν διακοσμημένο με χάλκινα γράμματα, με τις ενδείξεις των ωρών, των μηνών, των εποχών και των συμβόλων του ζωδιακού κύκλου. Ο οβελίσκος (γνώμονας), ύψους 30 μέτρων, βρίσκονταν στο κέντρο της. Επειδή τα γράμματα ήταν ελληνικά, υπάρχει η υποψία πως ήταν αντίγραφο κάποιου ελληνικού ηλιακού ωρολογίου. Για το έργο απαιτήθηκε μια πολύπλοκη σχεδίαση και μέριμνα, ενώ μόνο για τη μεταφορά του οβελίσκου χρειάστηκαν τουλάχιστον δύο χρόνια και ένα ειδικό σκάφος, το οποίο μόλις και μετά βίας κατάφερε να ανεβεί τον Τίβερη μέχρι την Ρώμη. Εκεί ο γιγαντιαίος μονόλιθος σύρθηκε με σωματικό μόχθο, σχοινιά και τροχαλίες από μια στρατιά δούλων, μέχρι να φτάσει στην τελική θέση του στο Πεδίο του Άρεως. Ήταν ένα εξαιρετικό θέαμα που είδε όλη η πόλη.

Ο χώρος του Πεδίου του Άρεως

Εκτός από τη λειτουργία του σαν ηλιακό ρολόι, ο οβελίσκος ήταν προσανατολισμένος κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ρίχνει τη σκιά του στο κοντινό Άρα Πάκις (Βωμό της Ειρήνης) στις 23 Σεπτεμβρίου, ημερομηνία των γενεθλίων του Αυγούστου, η οποία συνέπιπτε με την φθινοπωρινή ισημερία. Στην κορυφή του οβελίσκου τοποθετήθηκε μια μπρούτζινη σφαίρα που σήμερα φυλάσσεται στα μουσεία του Καπιτωλίου. Πρόσφατα, ειδικοί με βάση υπολογιστικά μοντέλα και την βοήθεια της NASA, κατάφεραν να επιβεβαιώσουν ότι επρόκειτο όντως για ένα ηλιακό ρολόι με το οποίο ευθυγραμμίζονταν ο Ήλιος, όχι όμως στις 23 Σεπτεμβρίου όταν ήταν τα γενέθλια του Αυγούστου, αλλά στις 9 Οκτωβρίου όταν λάμβαναν χώρα στη Ρώμη οι ετήσιες εορτές προς τιμήν του Παλατίνου Απόλλωνα.

Ο πολιτικοθρησκευτικός δεσμός μεταξύ του αυτοκράτορα και του Ήλιου υπήρχε ήδη στην Αίγυπτο μεταξύ Φαραώ και του Άμμωνα-Ρα, τον Αιγύπτιο θεό-Ήλιο. Κατά την Ελληνιστική περίοδο διαιωνίστηκε ο δεσμός μεταξύ του Ηλίου-Απόλλωνα και τις θεοποιημένες ελληνιστικές δυναστείες, υπό τη βασιλεία των οποίων η Αλεξάνδρεια έγινε το πιο σημαντικό κέντρο μελέτης της αστρονομίας και της αστρολογίας.
Κατά την Ρεπουμπλικανική Εποχή στην Ρώμη, ο δεσμός μεταξύ του Ήλιου και των Υπάτων ορίζονταν αρχικά από το ημερολόγιο, το οποίο σηματοδοτούσε την αλλαγή των εποχών με τα τέσσερα μεγάλα αστρονομικά γεγονότα του έτους, τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες.

 Το ημερολόγιο ήταν σημαντικότατο διότι επέτρεπε να καθοριστεί η διάρκεια των δημόσιων αξιωμάτων. Με βάση αυτό προσδιορίζονταν οι ημερομηνίες των παραδοσιακών θρησκευτικών τελετών που σχετίζονταν με τις εποχές, την σπορά και τη συγκομιδή.
Ο Αύγουστος και οι μεταγενέστεροι αυτοκράτορες ήταν όλοι στενά συνδεδεμένοι με τον ήλιο, τις εποχές, το ημερολόγιο, τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. Υπήρχε μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ του Αυγούστου και του Ήλιου: Ο Σουητώνιος αναφέρει πως γεννήθηκε “paulo ante solis exortum”, δηλαδή “λίγο πριν την ανατολή του ήλιου” και πως “με Αυτόν ανέτειλε ο ήλιος», δηλαδή μια νέα εποχή ευημερίας και ειρήνης.
Εδώ διαφαίνεται ο χωροταξικός και εννοιoλογικός δεσμός μεταξύ του ωρολογίου και του Άρα Πάκις, μνημείο-σύμβολο αλλά και ιδεολογική και προγραμματική διακήρυξη της βασιλείας του Αυγούστου.
Η σκιά του γνώμονα θέσπιζε λοιπόν – κατά τις ισημερίες – τον δεσμό μεταξύ των Άρα Πάκις και του ωρολογίου, ο οποίος είχε σύνθετες συμβολικές σημασίες. Η εξουσία του αυτοκράτορα εκδηλώνονταν με οπτικό τρόπο, αφού ο Αύγουστος ήταν σε θέση να «ελέγχει», ακόμη και τον ήλιο: Η σκιά κινούνταν όπως όριζε ο αυτοκράτορας, την ημέρα που αυτός όριζε, κατευθυνόμενη προς το Άρα Πάκις, το σύμβολο της νέας εποχής, «ανεβαίνοντας» τα σκαλιά του και εισέρχοντας στο εσωτερικό του.

Διάφορες λεπτομέρειες για τον οβελίσκο γράφτηκαν από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο. Ανάμεσα στα άλλα αναφέρει πως από κάποιο σημείο και μετά, γύρω στο 40 μ.Χ., ο οβελίσκος έπαψε να δείχνει την ακριβή ώρα, ενώ τα προηγούμενα 50 χρόνια δεν είχε παρουσιαστεί κανένα παρόμοιο πρόβλημα. Οι διάφορες αστρονομικής φύσεως ερμηνείες που προτείνει για την λύση του μυστηρίου θεωρούνται μάλλον απίθανες, πρόκειται μάλλον για μια μετακίνηση της βάσης του οβελίσκου, είτε λόγω σεισμού, είτε λόγω των πλημμυρών του Τίβερη.

Με την πτώση της αυτοκρατορίας θα χαθούν τα ίχνη του οβελίσκου. Όπως και σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι αιγυπτιακοί οβελίσκοι, θα γκρεμιστεί με βίαιο τρόπο. Αν και οι καταστροφές των αιγυπτιακών οβελίσκων σχετίζονται με τις επιδρομές των βαρβάρων, ωστόσο στην συντριπτική πλειοψηφία οφείλονται στο θρησκευτικό μένος, ειδικά στα χρόνια πριν την πρώτη χιλιετηρίδα, καθώς θεωρούνταν παγανιστικά σύμβολα. Όλοι οι κατεδαφισμένοι οβελίσκοι παρουσιάζουν σημάδια φωτιάς. Το γκρέμισμα ενός οβελίσκου δεν γίνονταν με «εξεζητημένες» τεχνικές ή συστήματα τροχαλιών, απλώς έκαιγαν ξύλα στην βάση για μέρες ή και εβδομάδες μέχρι να θρυμματιστεί η γρανιτένια βάση, με αποτέλεσμα την πτώση όλου του οβελίσκου.

Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια ανάδειξης του 1587, διάφορα ίχνη και θραύσματα από την πλακόστρωτη επιφάνεια του διαγράμματος των ωρών άρχισαν να κάνουν  την εμφάνισή τους στην περιοχή, γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα, κατά το ποντιφικάτο του Βενεδίκτου ΙΔ΄, όπως μαρτυρεί μια σχετική επιγραφή στην περιοχή.

DSC01245

Από το 1789 έως 1792, ο Πάπας Πίος ΣΤ΄ξεκίνησε τις εργασίες επισκευής του οβελίσκου, ο οποίος αποκαταστάθηκε και στη συνέχεια ανεγέρθηκε σαν ηλιακό ρολόι. Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε την τοποθέτηση της γρανιτένιας βάσης της στήλης του Αντωνίνου Πίου που δεν υπάρχει πλέον αλλά στο τέλος το σχέδιο ματαιώθηκε. Η βάση αυτή βρίσκεται σήμερα στα Μουσεία του Βατικανού και μεταξύ των άλλων απεικονίζει το Πνεύμα του Πεδίου του Άρεως να αγκαλιάζει τον οβελίσκο του Αυγούστου.
Ο οβελίσκος δεν θα τοποθετηθεί στην αρχική του θέση αλλά στην πλατεία του Κοινοβουλίου (piazza di Montecitorio), απ’ όπου θα πάρει και το σημερινό του όνομα. Δεν φέρουν όλες οι πλευρές του ιερογλυφικά γιατί τα κατεστραμμένα τμήματα καλύφθηκαν από πλάκες γρανίτη. Η βάση φέρει την αυθεντική ρωμαϊκή επιγραφή:

“ Imp. Caesar divi fil. / Augustus / pontifex maximus / imp. XII cos XI trib pot XIV / Aegypto in potestatem / populi romani redacta / soli donum dedit.”
«Ο αυτοκράτορας Αύγουστος, γιος του Θείου Καίσαρα, Μέγιστος Ποντίφικας, ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας για δωδέκατη φορά, πρόξενος για έντεκα φορές, που κατείχε για δεκατέσσερις φορές την δημαρχιακή εξουσία, αφού οδήγησε την Αίγυπτο στα χέρια του ρωμαϊκού λαού, προσέφερε σαν δώρο στον Ήλιο».

Η επιγραφή μιας άλλης πλευράς αφιερώθηκε στον πάπα και στις προσπάθειες που κατέβαλε για την ανάδειξη του οβελίσκου.

Ωστόσο δεν αναδείχτηκε ποτέ το πλακόστρωτο τμήμα του ωρολογίου στο οποίο έπεφτε η σκιά της σφαίρας. Υπάρχει η υποψία πως ορισμένα μικρά μαρμάρινα τμήματα που ανακαλύφθηκαν στα υπόγεια του διπλανού ναού του S. Lorenzo in Lucina αποτελούσαν μέρος του. Το 1484 κατά τη διάρκεια ανασκαφών βρέθηκαν τυχαία διάφορα τμήματα του τεράστιου πλακόστρωτου δαπέδου του ηλιακού ρολογιού: Μία από τις γωνίες με μια επιγραφή που αναφέρονταν στους ανέμους, επτά γραμμές που ήταν πιθανώς τα παραβολικά τόξα που διέσχιζαν το ανάλημμα του δαπέδου, και τέλος, ορισμένα ζώδια. Επίσης γύρω από την άκρη της πλατείας είχαν παρατηρηθεί ψηφιδωτά στοιχεία που αναπαραστούσαν τους ανέμους και διάφορα ουράνια σώματα, τα οποία καλύφθηκαν και από τότε χάθηκαν. Γύρω στο 1930 αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του Άρα Πάκις, επιβεβαιώνοντας την αρχική του θέση και τον προσανατολισμό του. Πρέπει όμως να περιμένουμε μέχρι σχετικά πρόσφατα, το 1979,  για μια πραγματική ανακάλυψη: Στο τέλος της δεκαετίας του ’70 ο Γερμανός αρχαιολόγος Buchner άρχισε να μελετά το ηλιακό ωρολόγιο του Αυγούστου. Γνωρίζοντας την ακριβή τοποθεσία, το ύψος και τον προσανατολισμό της βάσης του οβελίσκου, ήταν σε θέση να ανακατασκευάσει τις σχέσεις με τα γειτονικές μνημεία, το Ara Pacis και το Μαυσωλείο. Έχοντας συνειδητοποιήσει πως το μνημείο είχε ένα αστρονομικό προσανατολισμό, κατάφερε να σχεδιάσει το σχέδιο της πλατείας.

Στο βάθος του υπογείου διακρίνεται τμήμα της πλακόστρωτης διακόσμησης

 

  • Η ανώνυμη είσοδος

  • Η μοναδική μαρτυρία ύπαρξης, μια ιδιωτική πινακίδα κρυμμένη πίσω από ένα τουριστικό μενού.

  • Σχέδιο

  • Η είσοδος προς το υπόγειο

  • Η εσωτερική αυλή

Από την άλλη πλευρά του Κοινοβουλίου υπάρχει μια αναμνηστική επιγραφή του 1748 που κάνει αναφορά στα πρώτα ευρήματα. Εκεί δίπλα, σε ένα δρομάκι, οι Γερμανοί αρχαιολόγοι συνείδητοποίησαν πως ήταν δυνατόν να γίνουν ανασκαφές μόνο σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο. Σκάβοντας στα υπόγεια ενός κτιρίου, ανακάλυψαν πραγματικά ένα τμήμα του πλακόστρωτου δαπέδου. Πρέπει κανείς να φτάσει σε μια παρατημένη και σε κακή κατάσταση εσωτερική αυλή και από εκεί να κατεβεί δύο επίπεδα σκαλοπατιών. Εκεί, 8 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του δρόμου και βυθισμένο κάτω από ένα ρηχό στρώμα υπόγειου νερού, φανερώνεται το τμήμα της πλακόστρωσης του ηλιακού ωρολογίου που ανακαλύφθηκε. Δυστυχώς λόγω αξεπέραστων δομικών προβλημάτων (αλλά και οικονομικών) είναι αδύνατη μια πιο ευρεία αρχαιολογική διερεύνηση.
Στο διασωθέν τμήμα ξεχωρίζουν με ελληνικούς χαρακτήρες τα τμήματα ΠΑΡ (Παρθένος), ΩΝ (Λέων), ΟΣ (Κριός), ΤΑΥΡ (Ταύρος). Με πιο μικρά γράμματα σώζονται ολόκληρες οι δύο επιγραφές ΘΕΡΟΥΣ ΑΡΧΗ και ΕΤΗΣΙΑΙ ΠΑΥΟΝΤΑΙ. Το τελευταίο αναφέρεται στους ετησίους, χαρακτηριστικούς εποχιακούς ανέμους.

Και ο οβελίσκος; Με τη νέα διάταξη της πλατείας, η οποία εγκαινιάστηκε στις 7 Ιουνίου 1998, τοποθετήθηκε στο λιθόστρωτο της πλατείας ένα νέο διάγραμμα ωρών στη μνήμη του Αυγούστου, ουσιαστικά μια μαρμάρινη λωρίδα με κατεύθυνση προς την κύρια είσοδο του κτιρίου του Κοινοβουλίου. Ωστόσο φαίνεται πως ήταν γραφτό ο οβελίσκος να μην λειτουργήσει σωστά ούτε ύστερα από 2.000 χρόνια: Τα διαστήματα που δείχνουν τις μεσημβρίες του χρόνου δεν τοποθετήθηκαν σε σωστές αποστάσεις, καθώς η κλίση του εδάφους σε αυτό το σημείο είναι ανηφορική. Έτσι η γνωμονική λειτουργία του οβελίσκου θα χαθεί οριστικά.

Ο οβελίσκος του ηλιακού ωρολογίου βρίσκεται  εδώ.