Καλλιτέχνες, πειράγματα και θρύλοι

Υπάρχουν διάφορα ανέκδοτα που διηγούνται τον τρόπο με τον οποίο διάφοροι καλλιτέχνες, διαμέσου των έργων τους, κατάφερναν να πειράξουν, να γελοιοποιήσουν ή και να ενοχλήσουν άλλους καλλιτέχνες ανταγωνιστές ή ανθρώπους των αρχών. Ήταν έργα και στάσεις που σχεδόν πάντα φάνταζαν αθώα αν τα έβλεπε κανείς μεμονωμένα αλλά που άλλαζαν εντελώς πρόσωπο όταν τοποθετούνταν στην τελική τους θέση, δίνοντας στο όλο πλαίσιο και στην σύνθεση μια εντελώς νέα ερμηνεία. Μολονότι ο συμβολισμός και προπαντός η πρόθεση ήταν σαφείς, ο καλλιτέχνης κατάφερνε να βγει σχεδόν πάντα αθώος…λόγω αμφιβολιών, με αποτέλεσμα αυτά τα σπιρτόζα «μηνύματα» να παραμείνουν στην θέση τους μέχρι σήμερα.
Μύθοι ή πραγματικές ιστορίες, θρύλοι με κάποια δόση πραγματικότητας, για την συντριπτική τους πλειοψηφία μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ.

Πιάτσα Ναβόνα, πειράγματα δασκάλων

Ένας πρώτος θρύλος, που εξακολουθεί να είναι αρκετά δημοφιλής μέχρι σήμερα, συνδέεται με την αντιπαλότητα μεταξύ του Μπερνίνι και του άλλου μεγάλου δάσκαλου του μπαρόκ, Μπορομίνι και έχει να κάνει με την κρήνη των Τεσσάρων Ποταμών (φιλοτεχνημένη από τον Μπερνίνι) και την απέναντί της εκκλησία της Αγίας Αγνής (Sant’Agnese in Agone), έργο του Μπορομίνι. Λέγεται λοιπόν πως το άγαλμα του ποταμού Ρίο ντε λα Πλάτα έχει σηκωμένο το χέρι του για να προστατευθεί από την πιθανή κατάρρευση του κωδωνοστασίου και του τρούλου της απέναντι εκκλησίας, ενώ το άγαλμα του Νείλου καλύπτει το πρόσωπο του για να μην είναι αναγκασμένος να βλέπει το αποτρόπαιο θέαμα της εκκλησίας. Από την άλλη, ο Μπορομίνι θα τοποθετήσει έξω από τον ναό το άγαλμα της αγίας Αγνής με γαλήνιο βλέμμα και με το χέρι στo στήθος, σαν να θέλει να καθησυχάσει το κοινό ως προς την ασφάλεια της κατασκευής του ναού.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για θρύλο και για έναν σαφή ιστορικό αναχρονισμό, αφού η κρήνη κατασκευάστηκε μεταξύ του 1648 και 1651, ενώ η οικοδόμηση της εκκλησίας της Sant’Agnese in Agone από τον Μπορομίνι ξεκίνησε αμέσως μετά, το 1652.

Η αγία Αγνή σε καθησυχαστική στάση.

Πιάτσα ντέλα Μινέρβα, η φάρσα του Μπερνίνι

Το 1665 ο πάπας Αλέξανδρος Ζ’ θα θελήσει να στήσει έναν αιγυπτιακό οβελίσκο σε μια πλατεία της πόλης. Θα απορρίψει τα σχέδια των Δομινικανών μοναχών και θα ζητήσει από το εργαστήριο του Μπερνίνι άλλα σχέδια. Ο Μπερνίνι και οι μαθητές του θα παρουσιάσουν συνολικά 10 σχέδια, ορισμένα αρκετά τολμηρά από τεχνικής απόψεως. Τελικά ο πάπας θα επιλέξει ένα σχέδιο που απεικόνιζε έναν ελέφαντα, στην ράχη του οποίου στέκονταν ο οβελίσκος.

Οι Δομινικανοί βέβαια περίμεναν την ευκαιρία να «εκδικηθούν» και αυτό έπραξαν, κατακρίνοντας το σχέδιο του Μπερνίνι. Υποστήριζαν πως το κενό κάτω από την ράχη του ελέφαντα και ανάμεσα από τα πόδια του θα απέβαινε μοιραίο γιατί η ράχη μόνη της δεν θα ήταν ικανή να αντέξει το βάρος του οβελίσκου. Επέμεναν πως ήταν αναγκαίο να τοποθετηθεί μια τετράγωνη βάση, ένας κύβος, κάτω από την κοιλιά του, ώστε να καταστήσουν την βάση πιο συμπαγή.
Ο Μπερνίνι μάταια θα προσπαθήσει να επιχειρηματολογήσει και θα αναγκαστεί τελικά να υποκύψει στις «διορθώσεις» των Δομινικανών.
Βέβαια θα τους εκδικηθεί με το παραπάνω, που τόλμησαν να αμφισβητήσουν τις ικανότητές του. Θα σκαρφιστεί μια φάρσα εις βάρος των μοναχών, ίσως και με την σιωπηλή συνενοχή του ίδιου του πάπα: Θα σχεδιάσει τον ελέφαντα και θα τον τοποθετήσει έτσι ώστε τα οπίσθιά του να είναι στραμμένα προς την είσοδο του μοναστηριού των Δομινικανών, με την ουρά ελαφρώς μετακινημένη, σαν να χαιρετάει προσβλητικά τους μοναχούς. Και για να εξαλείψει οποιαδήποτε αμφιβολία ως προς την σκοπιμότητα, θα σχεδιάσει την προβοσκίδα να δείχνει την είσοδο του μοναστηριού, ενώ ο ελέφαντας φαίνεται να διασκεδάζει με την όλη ιστορία.

Το πρόσωπο του Διαβόλου

Στη Via Veneto βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας της Συλλήψεως, για την οποία έχουμε αναφερθεί ξεχωριστά για την κρύπτη που υπάρχει εκεί. Στο πρώτο παρεκκλήσι στα δεξιά φιλοξενείται μια υπέροχη ελαιογραφία που απεικονίζει τον «Αρχάγγελο Μιχαήλ να σκοτώνει τον Διάβολο». Φιλοτεχνήθηκε το 1635, ύστερα από ανάθεση εκ μέρους του καρδινάλιου Μπαρμπερίνι στον Γκουίντο Ρένι από την Μπολόνια, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κλασικισμού, επίσης γνωστό για τον εξωφρενικό χαρακτήρα του. Ο Ρένι ήταν πλούσιος, ελκυστικός, έδινε μεγάλη προσοχή στην εμφάνισή του αλλά ζούσε με την συνεχή φοβία της δηλητηρίασης. Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ που ζωγράφισε ήταν ένας πανέμορφος νεαρός, δυνατός και ταυτόχρονα ευαίσθητος. Με το σπαθί στο χέρι, εξαποστέλλει τον Διάβολο στην κόλαση, τον οποίο καταπατά στο κεφάλι με το πόδι του. Η ασχήμια του Διαβόλου διαφαίνεται με κάθε λεπτομέρεια. Η εικόνα προκάλεσε το θαυμασμό των συγχρόνων του, αλλά παράλληλα έγινε και ζήτημα διαμάχης.

Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη πως εκείνη την περίοδο στην Ρώμη υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ δύο πλουσιότατων οικογενειών, τους Μπαρμπερίνι και τους Πανφίλι. Μέλη των δύο οικογενειών έγιναν καρδινάλιοι και πάπες. Όταν λοιπόν ο Ρένι έμαθε πως ο καρδινάλιος Τζοβάνι Μπατίστα Πανφίλι, ο μελλοντικός πάπας Ιννοκέντιος Ι΄, τον είχε κατά κάποιον τρόπο προσβάλλει δυσφημίζοντάς τον, θέλησε να πάρει μια λεπτή εκδίκηση και ταυτόχρονα να ευχαριστήσει τον καρδινάλιο Μπαρμπερίνι που του είχε αναθέσει το έργο: Η ομοιότητα του Διαβόλου με τον καρδινάλιο Πανφίλι είναι εκπληκτική! Μπορεί κανείς να το διαπιστώσει, συγκρίνοντας τον πίνακα με το πορτραίτο του καρδιναλίου, πλέον πάπα, που φιλοτεχνήθηκε αργότερα από τον Βελάσκεθ.

Όταν λοιπόν το έργο παρουσιάστηκε στο κοινό, ο καρδινάλιος διαμαρτυρήθηκε εντονότατα αλλά ο καλλιτέχνης περιορίστηκε στο να παραδεχτεί κάποιες αναλογίες στα φυσικά χαρακτηριστικά. Συμπλήρωσε όμως πως δεν μπόρεσε να πράξει διαφορετικά γιατί ο Διάβολος του είχε εμφανιστεί σε όνειρο και γνωρίζοντας πλέον την φυσιογνωμία του θέλησε να την αποτυπώσει πιστά. Σίγουρα δεν έφταιγε αυτός αν ο καρδινάλιος του έμοιαζε τόσο πολύ…

Ο Ρένι θα πεθάνει δύο χρόνια πριν ο Τζοβάνι Μπατίστα Πανφίλι ανέβει στον παπικό θρόνο, ασφαλής πλέον από τυχόν παπική εκδίκηση.

Ο μοναχικός άγγελος

Η βασιλική του Σαντ’ Αντρέα ντέλα Βάλε σχεδιάστηκε και οικοδομήθηκε από τρία ιερά τέρατα της αρχιτεκτονικής: Τον Τζάκομο ντέλα Πόρτα, Φραντσέσκο Γκριμάλντι και Κάρλο Μαντέρνο μεταξύ του 1590 και του 1650. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από τον καρδινάλιο Μοντάλτο, ανιψιό του πάπα Σίξτου Ε’.
Ο Μαντέρνο κατασκεύασε και τον τρούλο, ο οποίος είναι ο δεύτερος στο ύψος στην Ρώμη, μετά από αυτόν του Αγίου Πέτρου. Αντίθετα, η μπαρόκ πρόσοψη προστέθηκε αργότερα, το 1663, από τον Κάρλο Ραϊνάλντι.
Κοιτώντας την πρόσοψη θα παρατηρήσουμε μια ασυμμετρία, στα αριστερά υπάρχει ένας άγγελος ενώ στα δεξιά λείπει. Όταν ο Ραϊνάλντι ανέλαβε να κατασκευάσει την πρόσοψη απέτυχε να αλλάξει εντελώς το σχεδιασμό του Μαντέρνο. Δεν του άρεσαν οι αναλογίες της προηγούμενης σχεδίασης και σύμφωνα με τον Ραϊνάλντι δίνονταν η εντύπωση ότι ολόκληρο το κτίριο θα κατέρρεε ανά πάσα στιγμή.

Έκρινε λοιπόν σωστό να υπογραμμίσει αυτή την αίσθηση και επειδή ήταν υπεύθυνος της εξωτερικής διακόσμησης, αποφάσισε να πειράξει τον Μαντέρνο, τοποθετώντας δύο αγγέλους που με τα φτερά τους θα έδιναν την εντύπωση πως στήριζαν το κτίριο.
Η κατασκευή των αγγέλων ανατέθηκε στον γλύπτη Έρκολε Φεράτα αλλά με την τοποθέτηση του πρώτου άγγελου δέχτηκε πολλές κριτικές ως προς την ποιότητα του έργου. Ο γλύπτης ερεθίστηκε πάρα πολύ από τις κριτικές και το ποτήρι ξεχείλισε όταν έμαθε πως είχε επικριθεί αυστηρά και από τον ίδιο τον πάπα Αλέξανδρο Ζ’. «Αν δεν του αρέσει ας τον φτιάξει μόνος του!» φαίνεται πως ήταν η απάντηση του γλύπτη πριν εγκαταλείψει θυμωμένος τις εργασίες.
Έμεινε λοιπόν ένας μόνο άγγελος αλλά φαίνεται πως εκπληρώνει τέλεια τα καθήκοντά του, αφού, παρά το πέρασμα των αιώνων, η όμορφη εκκλησία του Σαντ’ Αντρέα ντέλα Βάλε στέκεται ακόμα όρθια.

Τα σύνεργα του κουρέα

Πρωταγωνιστής της τελευταία κατεργαριάς είναι ο Μιχαήλ Άγγελος. Το 1561 ο πάπας Πίος Ε’, στα πλαίσια της αστικής ανάπτυξης της περιοχής, ανάθεσε στον μεγάλο τοσκάνο καλλιτέχνη την σχεδίαση μιας καινούργιας πύλης. Αν και ο Πίος Ε'(από τον οποίο η πύλη πήρε το όνομα – πόρτα Πία) ανήκε στην οικογένεια των Μεδίκων, φημολογούνταν πως δεν ανήκε άμεσα σε αυτήν αλλά κατάγονταν από ένα παρακλάδι της, το οποίο δεν είχε ρίζες ευγενών αλλά προέρχονταν από μια λιγότερο επιφανή οικογένεια κουρέων από το Μιλάνο.
Λέγεται πως ο Μιχαήλ Άγγελος, που είχε δεσμούς με την καθαρόαιμη οικογένεια των Μεδίκων, ένιωθε αρκετά ενοχλημένος από αυτή την υπερβολική καυσιολογία του πάπα, η οποία δεν ανταποκρίνονταν στην αλήθεια και φρόντισε να τοποθετήσει στη πύλη…τα σύνεργα του κουρέα, σαν αναφορά στις ταπεινές ρίζες του πάπα!